Cmentarz żydowski w Tykocinie jest położony na obrzeżach miejscowości, około 500 m na zachód od dawnej synagogi, pomiędzy ulicami Holendry i 27 Maja. Cmentarz znajduje się w obrębie współczesnej działki geodezyjnej nr 200212 4.0034.1398 o nieregularnym kształcie i powierzchni około 2,5 ha.

Cmentarz powstał na podstawie przywileju Olbrachta Gasztołda z 1522 r., w którym zapisano m.in.: "Miejsce też kładzenia się, gdzie martwe chować mają, daliśmy im za ogrody, wjeżdżając w bór pierwszą górą nad rzeką".

Menachem Turek w relacji złożonej w Centralnej Żydowskiej Komisji Historycznej tak opisał cmentarz z okresu międzywojennego: "Stary cmentarz był pokryty starymi, ciężkimi macewami sprzed stuleci. Grobami rabinów, gaonów i wielkich swego pokolenia. Grobami, do których zbliżano się zdjąwszy buty, ze strachem i wielkim szacunkiem. Grobami, wokół których powstawały legendy; macewami rozpadniętymi ze starości, ze szparami, w które ludzie w potrzebie drżącymi palcami wkładali kwitlech i od razu odczuwali ulgę w zbolałych sercach".

Podczas drugiej wojny światowej Niemcy dokonywali na cmentarzu egzekucji Żydów i Polaków, m.in. 10 września 1943 r. zastrzelono na nim Władysławę Krysiewicz, ujętą za ukrywanie w Waniewie Szlomo Jaskółki, Lejzora i Beniamina Różanowiczów vel Razanowiczów wraz z małżonkami, Żydówki Olszy oraz nieznanej z imienia i nazwiska Żydówki z Warszawy.

Podczas wojny rozpoczęła się zakrojona na szeroką skalę dewastacja cmentarza. Na rozkaz niemieckich władz okupacyjnych usunięto część płyt nagrobnych i rozebrano częściowo cmentarny mur, a pozyskany w ten sposób kamień użyto do budowy dróg. W procesie destrukcji - także po wojnie - brali udział również niektórzy Polacy, którzy nagrobki wykorzystali do różnych celów w swoich gospodarstwach. Teren cmentarza stał się miejscem wypasu bydła. W 1971 r. cmentarz został zajęty przez targowisko.

29 grudnia 1989 r. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Białymstoku wpisał cmentarz do rejestru zabytków nieruchomych i nakazał władzom Tykocina likwidację targowiska. 9 marca 1990 r. Naczelnik Gminy Tykocin wystąpił do Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w RP o przyznanie miliarda złotych, z przeznaczeniem na urządzenie targowiska w nowym miejscu oraz na uporządkowanie cmentarza.

W wyniku zniszczeń do dziś w obrębie cmentarza zachowało się około 100 nagrobków, w większości pochodzących z XIX w. Najstarsza zidentyfikowana macewa jest datowana na 1754 r. Są to głównie nagrobki wykonane z granitowych głazów narzutowych. W zachodnim krańcu cmentarza można odnaleźć pojedyncze betonowe tumby, stanowiące pozostałości po zniszczonych nagrobkach. Od strony północnej i wschodniej zachował się przedwojenny, betonowy mur. Kilkanaście odzyskanych macew - z których część przerobiono na tarcze szlifierskie - przechowywanych jest w magazynie miejscowego muzeum.

Obecnym właścicielem działki jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego w Warszawie. Okresowo obiekt jest porządkowany przez wolontariuszy z różnych organizacji.

W 2015 r. dzięki dotacji Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich wykonała podstawową dokumentację 66 nagrobków: https://cemetery.jewish.org.pl/list/c_87

W grudniu 2018 r., w ramach programu oznakowania cmentarzy żydowskich, realizowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Narodowy Instytut Dziedzictwa we współpracy z Muzeum POLIN, na murze cmentarza umieszczono tablicę informacyjną.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski
Źródło:
AŻIH, Relacje. Zeznania ocalałych , sygn. 301/1971, Relacja Menachema Turka, 29.10.1946, k. 7.
Rejestr faktów represji na obywatelach polskich za pomoc ludności żydowskiej w okresie II wojny światowej,
red. A. Namysło, G. Berendt, Warszawa 2014, s. 391.
Wiśniewski T., Cmentarze żydowskie w Białymstoku, [w:] Studia Podlaskie, t. II, red. H. Parafianowicz,
J. Urwanowicz, A. Wyczański, Białystok 1989, s. 380.

Polecamy odwiedzenie stron internetowych:
www.sztetl.org.pl
www.shabbat-goy.com
Księgę Pamięci Tykocina znajdziesz tutaj
Przeczytaj zeznania Menachama Turka
Życie i zagłada Żydów w Tykocinie podczas niemieckiej okupacji
oraz XIX-wieczny opis początków osadnictwa żydowskiego w Tykocinie.

W Tykocinie warto zatrzymać się w "Domu pod Czarnym Bocianem".
Jego gospodarz - p. Jan Maciejewski - jest historykiem sztuki,
kustoszem miejscowego muzeum i skarbnicą wiedzy o miasteczku.