Cmentarz gminy żydowskiej (dozoru bóżniczego) w Modrzejowie (od 1915 r. dzielnicy Sosnowca) powstał prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX w., nie później niż w latach 30. XIX w. Wcześniej zmarłych z Modrzejowa chowano w Będzinie. Cmentarz założono w południowo-zachodniej części miejscowości, pomiędzy terenem zabudowanym a rzeką Przemszą, przy obecnej ul. Pastewnej, na działce o nieregularnym kształcie i powierzchni około 0,33 ha.

Określenie daty założenia cmentarza stwarza trudności. Za wątpliwe należy uznać informacje M. Kantora-Mirskiego, który w wydanej w 1931 r. książce Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego twierdził, że "kierchow" w Modrzejowie funkcjonował już w 1713 r. Wydaje się to mało prawdopodobne, ponieważ w 1765 r. w Modrzejowie mieszkało tylko pięć żydowskich rodzin. Wojciech Jaworski w opracowaniu Żydowskie gminy wyznaniowe w Zagłębiu Dąbrowskim podał, że cmentarz powstał po 1866 r., kiedy utworzono Modrzejowski Okręg Bóżniczy. Ta druga data znajduje potwierdzenie w Księdze Pamięci Sosnowca i Regionu Zagłębia, której autorzy napisali, że jeszcze w 1864 r. Żydzi modrzejowscy grzebali zmarłych na cmentarzu w Będzinie, a rok później wystąpili do władz z prośbą o zgodę na utworzenie własnego miejsca pochówku, jako powód podając uciążliwości wynikające z konieczności przewożenia zwłok do odległego o siedem wiorst Będzina. Według tablicy informacyjnej umieszczonej na bramie cmentarnej, cmentarz założono w 1790 r. Najstarsze zachowane pozwalają stwierdzić, że cmentarz istniał co najmniej od około 1840 roku.

Brak bliższych informacji o historii cmentarza. Na początku lat 30. XX w. jego powierzchnia była zapełniona i gmina żydowska podejmowała starania o zakupienie sąsiedniej działki, przeciwko czemu protestowało Gwarectwo "Hrabia Renard" . Nie wiadomo czy ostatecznie doszło do rozszerzenia cmentarza.

Obiekt uległ daleko posuniętej dewastacji. W sporządzonym w 1965 r. Wykazie cmentarzy żydowskich w PRL w przypadku cmentarza w Sosnowcu-Modrzejowie podano, że jest nieczynny, nie ma dozorcy, od 1958 r. nie były ponoszone nakłady na jego remont. W tym czasie brakowało też "muru z 2ch str.". Koszt koniecznego remontu wyceniono na 150 000 zł.

W 1981 r. w liście przysłanym do Żydowskiego Instytutu Historycznego jeden z mieszkańców Sosnowca pisał: "Cmentarz jest nieogrodzony; porozbijane, poprzewracane płyty nagrobne, porośnięte zielenią służą do konsumpcji win kupionych w pobliskim sklepie".

W Karcie cmentarza z 1986 r. obiekt scharakteryzowano jako zdewastowany, z nieczytelnym układem, zarośnięty trawą i paprociami, zagrożony rozkradaniem macew. Na cmentarzu znajdowało się wtedy nie mniej niż 187 macew oraz fragmenty muru. W latach 80. na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków powstała ewidencja cmentarza.

W 1989 r. w dokumentacji cmentarza stwierdzono: "Powierzchnia 3441 m kw. Stan techniczny: teren zarośnięty trawą i krzewami. Większość kamieni nagrobkowych jest poprzewracana i pozapadana jako wynik naturalnego procesu opuszczonego obiektu. Jedynie 30 kamieni nagrobkowych ma charakter stojący, ale w różnym stopniu są pochylone. Zupełny brak ogrodzenia".

Na początku lat 90. XX w., z inicjatywy Żydów wywodzących się z Modrzejowa cmentarz uporządkowano. Ocalałe nagrobki ustawiono na betonowych cokołach, a teren ogrodzono stalowym płotem. W pracach pomagali uczniowie jednej z lokalnych szkół. Odsłonięto również dwa stylizowane na macewy pomniki ofiar Zagłady, z napisami w językach hebrajskim i polskim o treści : "Przodkom naszym, których prochy spoczywają w tej ziemi oraz tysiącom Żydów z Modrzejowa i Niwki, zamordowanym przez hitlerowców w latach 1939-1945 i nie posiadającym swych grobów, składamy hołd. Cześć ich pamięci. Żydzi z Modrzejowa i Niwki w Izraelu, USA i innych krajach. Związek Żydów Zagłębia". Uroczyste zakończenie restauracji cmentarza odbyło się 30 sierpnia 1993 r., w 50 rocznicę eksterminacji miejscowych Żydów. W uroczystości uczestniczyli m.in. Abraham Green - prezes Związku Żydów Zagłębia w Izraelu oraz Arie Ben-Tov - przewodniczący Światowej Organizacji Zagłębiowskich Żydów.

Do dziś zachowało się około 300 nagrobków lub ich fragmentów, w tym około 250 ustawionych podczas prac konserwatorskich. Nieznana liczba pomników znajduje się w tylnej części cmentarza, pokryta warstwą ziemi i porośnięta trawą. Dodatkowo około 20 niewielkich destruktów macew złożono w pobliżu wejścia, w miejscu otoczonym stalowym łańcuchem - przypuszczalnie jest to masowa mogiła z lat Zagłady.

Większość nagrobków to typowe macewy, w formie pionowych płyt z półokrągłym naczółkiem, wykonane z piaskowca i innych kamieni. Z Księgi Pamięci Sosnowca..... wiadomo, że przed wojną na cmentarzu znajdowały się także nagrobki z żeliwa. Przy bramie ustawiono kilka pomników nawiązujących kształtem do pnia ściętego lub złamanego drzewa, symbolizującego przedwcześnie przerwane życie. Niektóre nagrobki z okresu dwudziestolecia międzywojennego nie różnią się od nagrobków spotykanych na cmentarzach innych wyznań - wykonano je na bazie betonowej poziomej płyty, z niewielką płaszczyzną inskrypcyjną. Zwraca uwagę liczna grupa macew z połowy XIX-wieku, o wypukłym liternictwie. Oddziaływanie warunków atmosferycznych przy jednoczesnym braku sukcesywnej renowacji doszczętnie zniszczyło przedwojenne polichromie, a związki chemiczne emitowane przez miejscowe zakłady przemysłowe sprawiły, że część nagrobków pokrywa czarny nalot.

W wyniku procesu restytucji mienia przedwojennych gmin żydowskich, cmentarz jest własnością Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Katowicach. Opiekę nad nim sprawuje Daniel Chodos, w prace porządkowe angażują się m.in. członkowie kościoła zielonoświątkowców. Chęć wejścia należy zgłosić z wyprzedzeniem w GWŻ w Katowicach.

Obiekt figuruje w Wojewódzkiej Ewidencji Zabytków, nie jest wpisany do Rejestru Zabytków Nieruchomych.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
Archiwum Państwowe w Katowicach, Urząd Wojewódzki w Katowicach, sygn. 12/543/1/727, Nr 99 - Informacja dotycząca cmentarzy żydowskich na terenie województwa katowickiego.
Chlebińska B., Tomczak E., Karta cmentarza nr 14242, [b.m.w.] 1986.
Jaworski W., Żydowskie gminy wyznaniowe w Zagłębiu Dąbrowskim, [w:] Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, nr 145-461/1988.
Kantor-Mirski M., Z przeszłości Zagłębia Dąbrowskiego, Sosnowiec 1931.
Urban K., Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944-1966. Wybór materiałów,
Kraków 2006.
Witkowski S., Dzieje Żydów w Sosnowcu-Modrzejowie, Dąbrowa Górnicza - Sosnowiec 2014.

Polecamy odwiedzenie stron o cmentarzach żydowskich
w Sosnowcu przy ul. Gospodarczej
oraz przy ul. Stalowej