Orla to niewielka osada w gminie Bielsk Podlaski. Kilka wąskich uliczek, tłum amatorów piwa z etykietką "Browar Dojlidy", komisariat, urząd i górująca nad całą zabudową bóżnica. Mimo pożogi wojennej i czterdziestoletniej erozji trzyma się dzielnie. Przed rokiem był w niej jeszcze skład koszy wiklinowych produkowanych dla Spółdzielni "Las". Kilkakrotny pożar, brak rynien, odpadający tynk, sadzawka za­miast podłogi i powybijane szyby dopełniają listy szkód.

Przy wejściu, na prawym filarze zachowała się inskrypcja: "Jakimże lękiem napawa to miejsce! Nic innego tylko dom Boży (i brama do nieba)", (I Ks. Mojż . 28.17). Miejscowość ta posiada bogatą historię, która nie jest do­kładnie zbadana przez brak do­kumentów spowodowany pożara­mi, które trawiły miasto na prze­strzeni wieków.

Największy pożar wybuchł na rok przed rozpoczęciem II wojny. Nigdzie nie widać wizerunku herbu - czarnego orła na czerwonym tle z toporem w prawej nodze - ustanowionego w 1643 roku przez księcia Janusza Radziwiłła. Już w XIV wieku wojny krzyżowe spowodowały duży napływ wygnańców z Niemiec.

Na nowy teren emigranci przy­nosili swoją kulturę i język, ale nie zaszczepili go wśród rdzennych mieszkańców. Jedyną metodą wtopienia się nowo przybyłych w społeczność Podlasia mogła być wtedy tylko asymilacja połączona z wynarodowieniem. Lecz oznaczałaby ona utratę wartości społecznych i duchowych, które wnoszono. W roku 1655 na 261 mieszkańców Orli przypadało 90 obywateli pochodzenia żydowskiego, lecz już za 225 lat miasto liczyło 1812 mieszkańców wyznania mojżeszowego, 539 osób prawosławnych i dwie rodziny katolickie.

Jest także czas pogromów kozackich i walk rozpętywanych przez Chmielnickiego. I znów zaczyna się emigracja. Tym razem ludzie wędrują ponownie z Polski i Ukrainy do Niemiec. Część zaklimatyzowała się i pozostała na "starych śmieciach", tym bardziej, że otaczająca miasto puszcza Białowieska udzielała każdorazowo schronienia zagrożonym.

Zaczynają tworzyć się zręby manufaktur i warsztatów wytwarzających wyroby na bazie miejscowych surowców. Weinsteinowie budują kaflarnię, która staje się miejscem pracy dla wielu. Ustalają dzień jarmarku i doroczny targ w dniu Szymona i Judy . Ściąga on ludzi z okolicy. Po­wstają warsztaty krawieckie i rymarskie, garncarskie, szewskie i krawieckie. Następuje rozkwit rzemiosła. Tym bardziej, że ludzie wywodzący się z Żydów nie mają przywileju nabywania ziemi uprawnej. Podnosi się ogólna kultura terenu.

Synagoga, ten ogromny, jak na te tereny gmach, posiada nieznaną genezę. Legenda głosi, że jest to XVI wieczny zbór ariański, który w XVIII wieku został sprzedany Żydom za 10 tysięcy groszy. Transakcja była na tyle intratna, że społeczność chcąc dokonać zakupu zebrała pieniądze te w ciągu jednej nocy. Nie dopuszczono więc do tego, aby sprzedający rozmyślili się. Tyle legenda, dokumentów brak. Synagoga w Orli różni się od innych osobliwym, wklęsłym po bokach dachem oraz lokalizacją. Gdyby była budowana przez starozakonnych, to na pewno byłaby zlokalizowana obok przepływającego nieopodal strumyczka. Nikt z mieszkańców nie wie, gdzie mógł stać pałac zbudowany przez Krzysztofa Radziwiłła w roku 1622, a zniszczony przez przemieszczające się z Lublina do Ełku wojska Sapiehy. Dość dziwnie wygląda też plac o wymiarach mniej więcej sto na sto metrów. Obrośnięty zewsząd krzakami bzu, z ustawionym na środku krzyżem prawosławnym, sprawia szokujące wrażenie. Mieszkańcy twierdzą, że jest to miejsce po spalonej przed dziesiątkami lat cerkwi.

Słowa, opowiastki, wspominki - czyżby to wszystko co pozostało po 500-letniej historii życia wielu rodzin żydowskich? Szalona historia drugiej wojny światowej rozpoczęła się wkroczeniem Niemców, zniknięciem ich w ciągu nocy następnej i pojawieniem się Armii Czerwonej. Przemieszczenie to dało szansę przeżycia, tym, którzy uszli w głąb Związku Radzieckiego.

Rok 1941 to ponowne wkroczenie Niemców. Zaczął się okres osadzania rodzin w getcie, rozpoczęły się łapanki, przymusowe roboty i rozstrzeliwania. Z potłuczonych, cmentarnych nagrobków, jeńcy układali drogę mającą w przyszłości prowadzić wojska Wehrmachtu w głąb Rosji.

Pewnego dnia Niemcy zakazali wychodzenia komukolwiek z domu. Zaczęła się pacyfikacja getta. Moja rozmówczyni pamięta ten dzień, jak wczorajszą niedzielę. Ma też wiele niejasności i pytań do tamtych dni, tamtego okresu nienawiści, terroru i masowych zabójstw. Chciała żeby jej szkolne koleżanki przechowały się u niej. Ale niestety. Musiały wracać do getta, do rodziców. Mu­siały tak zrobić aby ocalić ich ży­cie. A jeśli zginąć to z nimi. Pamięta jak ojciec jej koleżanek z klasy, Sary i Hany Hapler mówił w czasie docierających tu pomruków antysemityzmu, o ptaku Feniksie. Był on obdarzony przez Boga wiecznym życiem. Ale chcąc żyć wiecznie musiał się co jakiś czas oczyszczać w ogniu i powstawał wtedy z popiołu lub ostatniej iskry w nowej, wspanialszej postaci. - Tak mówił ostatni Rabin Gminy Orla - Ela Hapler .

Jedynym pisanym dokumentem z tamtych lat, na który natknąłem się w czasie mojej dziennikarskiej penetracji, jest dziennik lekcyjny z roku szkolnego 1934/35. Na 430 uczniów przypadało 225 dzieci z rodzin żydow­skich. Wśród nich Azor Szyfra , Bacharach Perla , Bertman Fejga , Choc Icko , Czyżewska Małka, Grochowski Zelko , Herman An­toni, Iseruk Bejła i inni. Do klasy czwartej nie przeszedł Silecki Lelik, którego moja rozmówczyni pani Nina pamięta jako największego dowcipnisia w klasie. Jest też zdjęcie ówczesnych uczniów z klasy III i to wszystko.

W wyremontowanej synagodze będzie znajdowało się kino, biblioteka, dom kultury i Izba Pamięci. Wśród zachowanych pamiątek będzie tam na pewno wspomniany dziennik, zdjęcia i inne pamiątki, które dotychczas znajdują się na wielu strychach.

Natknąłem się na ślady Tory. Wywędrowała ona z Orli w sposób dość ciekawy. Kolega przed oddaniem do naprawy starego, francuskiego zegara ściennego, kupionego tuż po wojnie nie wiadomo od kogo, znalazł skórzany zwój zapisany jakimś dziwnym pismem. Powiedział o tym swojemu koledze ze studiów, ten poprosił go o znalezisko. Ślad zaginął. U kilku osób zbierających starocie spotkałem świeczniki chanukowe, zaś u jednego z malarzy amatorów ażurową część besamin . Można więc mieć nadzieję, że to co ocalało z zagi­nionego świata wróci z rozproszenia do gotowego pomieszczenia w kamiennej bóżnicy.

Mój cykl "Białostockie reminiscencje" jest pomostem między nowymi pokoleniami, a zaginionym światem Żydów polskich. Po czterdziestu latach zatarły się w ludzkiej pamięci nazwiska, fakty i zdarzenia. Trzeba je więc odkurzyć, aby żyły, aby przypominały obecnym o nieobecnych. Aby po latach żydowskie cmentarze, synagogi i inne pamiątki nie były tym, czym są dla współcześnie żyjących posągi na wys­pach Wielkanocnych. A swoją drogą trzeba będzie wystąpić na łamach lokalnej prasy z apelem do mieszkańców białostocczyzny aby zachowane relikwie kultury żydowskiej z terenu Orli i okolic zostały przygotowane do przekazania lub odsprzedania mającej powstać Izbie Pamięci.