Gmina żydowska w Orli posiadała dwa miejsca pochówku. Najstarszy cmentarz założono przy synagodze. Data jego założenia nie jest znana - niewykluczone, że powstał w XVII w. Obiekt uległ daleko posuniętym zniszczeniom w latach drugiej wojny i w okresie późniejszym. Teren został zabudowany, w 1993 r. znajdowały się na nim zagrody, hydrofornia i remiza. Wszystkie naziemne elementy cmentarza uległy zatarciu. Granice są nieczytelne, brak współczesnych form oznakowania. Obiekt nie jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz do rejestru zabytków nieruchomych województwa podlaskiego.

Nowy cmentarz żydowski - przez mieszkańców nazywany "kwores" - jest oddalony około 600 m na północny wschód od centrum miejscowości, znajduje się na niewielkim wzniesieniu u zbiegu ul. Polnej i ul. Poświętnej, zajmuje działkę o powierzchni 10748 m kw. Brak informacji o dacie powstania - według niepotwierdzonych źródeł cmentarz założono w pierwszej połowie XIX wieku. Podczas drugiej wojny światowej rozpoczął się proces dewastacji cmentarza, kontynuowany w kolejnych dekadach. 29 stycznia 1960 r. Sąd Powiatowy w Bielsku Podlaskim wydał postanowienie o przejściu prawa własności cmentarza na Skarb Państwa. 25 sierpnia 1965 r. Minister Gospodarki Komunalnej - procedując uchwałę Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Orli z 9 maja 1964 r. - podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza. W dołączonej dokumentacji podano, że ostatni pochówek odbył się w 1944 r., cmentarz ma powierzchnię 1 ha 748 m kw., jego zamknięcie jest "konieczne z uwagi na potrzebę ograniczenie wstępu na teren osobom niepowołanym i zabezpieczenia przed dewastacją". PGRN w Orli wnioskowało o przeprowadzenie "renowacji w/w cmentarza z kredytów centralnych".

Obecnie w obrębie cmentarza znajduje się kilkadziesiąt macew w różnym stanie zachowania, w większości wykonanych z polnych kamieni granitowych. W 2020 r. na cmentarzu ustawiono głaz z tablicą informacyjną przygotowaną przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, a . miejscowi społecznicy - m.in. sołtys i Lider Dialogu Marek Chmielewski - umieścili na cmentarzu metalową menorę oraz kamień z napisem w językach jidysz, hebrajskim, polskim i miejscowej gwarze ukraińskiej: "Sąsiadom. 24 cheszwan 5703. 4 XI 1942". Teren jest nieogrodzony, porośnięty trawą. Cykliczne prace porządkowe przeprowadza Urząd Gminy w Orli. Cmentarz jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie posiada wpisu w rejestrze zabytków nieruchomych województwa podlaskiego.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/25, Decyzje o zamknięciu i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie białostockim.
Cybulko Z., Kotyńska J., Tomecka B., Karta cmentarza nr 13405, [bmw] 1983.
Cybulko Z., Pawluczuk M., Karta cmentarza nr 13404, [bmw] 1993.
Górska I., Orla, [w:] Województwo podlaskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Piechotka K., Piechotka M., Bramy Nieba. Bóżnice murowane na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 2017.
Wiśniewski T., Bóżnice Białostocczyzny. Żydzi w Europie wschodniej do roku 1939, Białystok 1992.
Zdjęcia: Artur Cyruk
Polecamy lekturę tekstu W. Kassiana-Semika Z popiołu lub iskry

"Zaraz po pierwszej wojnie światowej dużo Żydów w Orli umierało na tyfus. Zmarłego przed pochówkiem najpierw wyczyszczali, to znaczy robili lewatywę, a jak kobieta była w ciąży, to wyjmowali dziecko. Głowę zawijano białym płótnem, a ciała dużym prześcieradłem. Żydzi na pogrzebach bardzo płakali, a jak nie było nikogo z rodziny powojnika, to najmowali tak zwaną płaczkę i dla niej idąc wrzucali w kubek pieniądze. Nieboszczyka przy młodym miesiącu to nieśli wysoko na noszach. I przykryty był czarnym suknem. Wykopany dół na cmentarzu obkładano deskami. Opuszczali nieboszczyka i na oczy nakładali tak zwany czerepem. Powojnik był owinięty prześcieradłem. I zasypywali ziemią. Chowali porządkiem, wszystkich głowami w jedną stronę. W Orli były dwa cmentarze. Jeden, ten stary, był czynny za czasów carskich. Ja go pamiętam, bo miałam już trzynaście lat. Znajdował się na ulicy Poświętnej, od obecnej remizy strażackiej aż do ulicy Żwirki i Wigury. Od strony pola były gąszcze, to my tam - dzieci chodziliśmy po gruszki. Było na tym cmentarzu przy Wielkiej Synagodze tysiące kamiennych nagrobków, tak zwanych macew. Z braku już wolnych miejsc urządzono nowy cmentarz przy drodze do Szczyt. Potem, jak już przyszli Niemcy w 1941 roku, to kamienne nagrobki ze starego oraz większą część z nowego cmentarza przeznaczyli na budowę drogi z Orli do Wólki, do torów kolejowych. [...] Nazywamy go [cmentarz] kweres".
Fragment wspomnień Zenaidy Niedzielskiej, ze zbiorów Michała Mincewicza