Już w latach 80-tych XIX w. gmina żydowska w Krakowie zdawała sobie sprawę ze stopniowego zapełniania cmentarza przy ul. Miodowej i konieczności zorganizowania nowego miejsca pochówku. Władze gminy w Krakowie postulowały m.in. użytkowanie cmentarza gminy podgórskiej. Sprawa ciągnęła się latami i znalazła swój finał dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.

Ostatecznie postanowiono urządzić cmentarz w Woli Duchackiej, na stokach Krzemionek, w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza podgórskiego. Ta lokalizacja była stosunkowo korzystna ze względu na relatywnie niedużą odległość od Stradomia i Kazimierza oraz możliwość kierowania konduktów pogrzebowych przez ul. Miodową, Starowiślną i III Most, a więc ciągi komunikacyjne omijające centrum. Należy podkreślić, że w okresie międzywojennym oba cmentarze znajdowały się poza obszarem zwartej zabudowy.

14 lub 15 marca 1919 r. gmina żydowska w Krakowie zakupiła od Piotra Hoffmana parcele o łącznej powierzchni 13 morgów 1474 sążni kwadratowych (ok. 8 ha). Dodatkowo 6 lipca 1921 r. Magistrat Stołecznego Miasta Krakowa sprzedał Gminie Izraelickiej w Krakowie kolejną działkę o powierzchni 319 sążni kwadratowych.

Lokalizacja cmentarzy na planie geodezyjnym Krakowa z 1934 r. (źródło: www.as.elte-s.com)

Prawdopodobnie w 1920 r. ogłoszony został konkurs na zagospodarowanie przestrzeni cmentarnej. Władze gminy oczekiwały ambitnego projektu, z monumentalnym domem przedpogrzebowym, w którym znalazłyby się m. in. poczekalnia dla rabina, pomieszczenie ("ubikacyja") dla Kohenów, kostnica, oddzielna kostnica dla zmarłych na choroby zakaźne, pomieszczenie do rytualnej ablucji zwłok, dom modlitwy, część biurowa i mieszkalna, garaż i stajnia. Kwatery grzebalne miały być wytyczone w kierunku wschód-zachód, przedzielone siecią dróg głównych, bocznych i alejek. Projekt miał także uwzględniać wykonanie rurociągu odwadniającego i rozplanowanie zieleni cmentarnej.

Konkurs wygrał 43-letni architekt inż. Adolf Siódmak, który w przeszłości zaprojektował m. in. Dom Wenecki przy Rynku Głównym w Krakowie oraz budynek żydowskiego sierocińca w Tarnowie przy ul. Kołłątaja 13. Jego projekt przewidywał m. in. wzniesienie w północno-wschodnim narożniku cmentarza domu przedpogrzebowego w stylu orientalnym, na planie wydłużonego prostokąta, z krytymi kopułami trzema ryzalitami, dzielącymi bryłę budynku na dwie części. Centralny ryzalit z kopułą miał wysokość ok. 25 m, ryzality na krańcach skrzydeł budynku były nieco niższe. Dodatkowo w południowo-wschodnim narożniku cmentarza miał stanąć znacznie skromniejszy budynek dla bractwa Chewra Kadisza (tzw. Szary Domek).

Prace przy urządzaniu cmentarza przeciągały się w czasie. Utrudniał je kryzys, trudna sytuacja finansowa gminy oraz konieczność uzyskania różnych zezwoleń. Gmina musiała m. in. doprowadzić do cmentarza elektryczność, wykonać odwodnienia, dostosować drogi dojazdowe. Prace budowlane i wykończeniowe trwały do lat 30-tych i - ze względu na wybuch II wojny światowej - nie zostały doprowadzone do końca.

Ceremonia otwarcia cmentarza i domu przedpogrzebowego odbyła się 6 kwietnia 1932 r. W uroczystościach prowadzonych przez rabina Josefa Nechemię Kornitzera uczestniczyły setki osób. Zgodnie ze starym zwyczajem, zebrani siedmiokrotnie okrążyli cmentarz. W tym samym dniu w krakowskich synagogach odprawiono specjalne modlitwy w intencji cmentarza. O uroczystości pisały najbardziej znane gazety.

25 lipca 1932 r. władze gminy żydowskiej wystąpiły do władz miasta o zgodę na oficjalne otwarcie cmentarza. Pozytywna decyzja w tej sprawie została wydana 17 sierpnia 1932 r.

Dom przedpogrzebowy w dniu ceremonii otwarcia (foto: "Ilustrowany Kurier Codzienny", nr 96 z 06.04.1932.).

Więzień obozu Matys Brunnegraber wspominał prace przy budowie obozu i niszczeniu cmentarza: "Burzyliśmy mur cmentarny, co trwało długo, bo mur był gruby. Musieliśmy burzyć nagrobki kilofami, a groby się plantowało i fundamenty (baraków - przyp. KB) stawiało się na słupach. Słupy wbijało się do grobów na głębokość jednego metra. (....) Bagier (koparka mechaniczna - przyp. KB) przekopywał ziemię, z której wyrzucał kości szkieletów. Gdy napotykano czaszkę, Bagermeister kazał Żydom wyjmować złote zęby i mostki i zabierał je. Gdy byłem potem przydzielony do działu zegarmistrzowskiego, powiedział mi raz cynicznie: "Widzisz, złoto leży na ziemi, trzeba się tylko schylić po nie".

27 stycznia 1960 r. Prezydium Rady Narodowej w Krakowie przyjęło uchwałę o zamknięciu cmentarza, jednocześnie odrzucając możliwość jego likwidacji. W załączonym uzasadnieniu podano: "Cmentarz ten jest nie tylko izraelicki, ale również katolicki, a nawet różnowyznaniowy. W roku 1944 chowano setki rozstrzeliwanych patriotów i dziesiątki pomordowanych w obozie płaszowskim. Na terenie znajdują się wspólne groby [...]. Cmentarzem opiekują się Kościół Katolicki, Gmina Izraelicka i Związek Bojowników o Wolność i Demokrację. Ze względu na powyższe cmentarz nie może być zlikwidowany, [...] stanowi pomnik narodowy". 22 kwietnia 1961 r. Minister Gospodarki Komunalnej podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza.

Obecnie granice cmentarza są nieczytelne. We wschodniej części na odcinku o długości około 60 m znajdują się ruiny domu przedpogrzebowego oraz zachowany budynek dawnego bractwa Chewra Kadisza (tzw. "Szary Domek"), obecnie wykorzystywany jako mieszkania komunalne. W jego pobliżu w 2003 r., dzięki staraniom Fundacji Centrum Edukacji Kulturowej i Ekologicznej, ustawiono współczesną macewę Sary Szenirer - założycielki sieci szkół Beit Jakow. W 2011 r. nieznana osoba lub organizacja wykonała nad grobem dach, tworzący rodzaj ohelu. Prawdopodobnie ze względu na brak pozwolenia na budowę, zadaszenie zostało rozebrane.

Pożądane byłoby wytyczenie i oznaczenie granic oraz odpowiednie upamiętnienie cmentarza.

tekst: K. Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/35, Decyzje o zamknięciu cmentarzy i przeznaczeniu ich
na inny cel w województwie krakowskim.
AŻIH, Relacje Ofiar Zagłady, sygn. 301/1732.
Bieberstein A., Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków 1985.
Duda E., Żydowski Kraków, Kraków 2003.
Zbroja B., Miasto umarłych. Architektura publiczna Żydowskiej Gminy Wyznaniowej w Krakowie w latach 1868-1939, Kraków 2005.
Przeczytaj tekst A. Biebersteina Zagłada żydowskich cmentarzy