KAŁUSZYN |
Gmina żydowska w Kałuszynie posiadała dwa cmentarze. Najstarszy z nich powstał prawdopodobnie w XVIII w., na wschód od miasta, pomiędzy obecnymi ulicami Warszawską, Pocztową i Polną. W 1829 r. cmentarz był "oparkaniony", na początku XX w. był otoczony kamienno-betonowym murem. |
|
Plan Kałuszyna z 1839 r. z zaznaczeniem najstarszego cmentarza żydowskiego ("Mo[giłki] Ży[dowskie]).
Źródło: Topograficzna Karta Królestwa Polskiego |
Podczas drugiej wojny na polecenie Niemców nagrobki użyto do prac budowlanych i rozebrano mur. 9 października 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej - procedując uchwałę Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Kałuszynie - podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza. W dołączonej dokumentacji podano: "przy ul. Pocztowej o pow. 0,91 ha, nieczynny od około 60 lat, zupełnie zdewastowany (bez śladu), pozostaje bez opieki". W kolejnych latach teren został zabudowany, wzniesiono na nim m.in. budynek obecnego Urzędu Miasta. W wyniku zniszczeń wszystkie naziemne ślady cmentarza uległy zatarciu. Brak ogrodzenia, granice są nieczytelne. Brak jakiejkolwiek formy upamiętnienia. Właścicielem terenu jest Gmina Kałuszyn. Obiekt nie jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz do rejestru zabytków nieruchomych.
Drugi cmentarz żydowski w Kałuszynie jest położony między ulicami Warszawską i Martyrologii, zajmuje działką na nieregularnym planie, o powierzchni 3,53 lub 3,96 ha. Brak informacji o dacie założenia - cmentarz powstał przypuszczalnie na przełomie XIX i XX wieku. Część działki przewodniczący gminy żydowskiej Rubin Michelson odstąpił miejscowej parafii na założenie tzw. nowej części cmentarza katolickiego.
W latach drugiej wojny światowej cmentarz stał się miejscem egzekucji, m.in. w 1941 r. Niemcy rozstrzelali na nim 12 Żydów, a we wrześniu 1942 r. zamordowali od kilkuset do około tysiąca osób. Dawid Pelner tak wspominał cmentarz z tamtych lat: "Były tu trupy dzieci, starców, kobiet i mężczyzn. Zapach zwłok był nie do zniesienia". W protokole z 27 września 1945 r. stwierdzono: "Na nowym cmentarzu żydowskim w Kałuszynie znajdują się ślady dwóch grobów masowych długości 40 m, szerokości 2 m. Cmentarz jest przez okupanta zupełnie zniszczony. Egzekucji dokonali żandarmi niemieccy i pozostający na ich służbie Ukraińcy. Stracili ponad 1650 osób narodowości żydowskiej. Przy czym egzekucja odbywała się w ten sposób, że robotnicy kopali doły, nad które żandarmi sprowadzali po 150 Żydów. Żydom kazano kłaść się wzdłuż rowu twarzą w dół, a następnie strzelano w tył głowy. Pomordowanych wrzucano do rowu bezładnie, a niektórym zagrzebywanym żandarmi ściągali ubrania". Na cmentarzu znajduje się również zbiorowa mogiła około 20-30 Żydów (m.in. Joska Radzyńskiego) zamordowanych między 1942 a 1943 r. Niewykluczone, że ostatnie pochówki miały miejsce w latach 1945-1946, w następstwie mordów dokonanych w Kałuszynie i okolicach na ocalałych Zagłady (dwie osoby zabite w 1945 r. pochowano w Mińsku Mazowieckim).
Podczas wojny rozpoczął się proces dewastacji, który kontynuowano w kolejnych dekadach. Z cmentarza usunięto wszystkie nagrobki i rozebrano ogrodzenie. Część terenu zajęła droga gruntowa. 9 października 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza. W dołączonej dokumentacji podano: "pow. 3,96 ha, nieczynny od 1943 r., zaniedbany i pozostaje bez opieki".
W 1979 r. lokalne władze planowały przeznaczenie cmentarza "do zagospodarowania rolniczego", w 1983 r. - na boisko. W 1987 r., po rozmowach Urzędu Wojewódzkiego w Siedlcach ze Związkiem Religijnym Wyznania Mojżeszowego, Urząd Miasta i Gminy w Kałuszynie w ramach Tygodnia Obywatelskiego Czynu Społecznego doprowadził do częściowego uporządkowania cmentarza. W tym czasie UMiG planował zalesienie, ogrodzenie i upamiętnienie cmentarza. Prac nie wykonano ze względu na brak funduszy. W kolejnych latach rozważano różne projekty wykorzystania cmentarza, przeciwko którym protestował ZRWM. Po przeprowadzeniu rozmów z najstarszymi mieszkańcami Kałuszyna (w tym córką dawnego grabarza) ustalono, że cały teren, za wyjątkiem pasa od strony ul. Warszawskiej, był wykorzystywany do celów grzebalnych. W 1992 r. i 1995 r. Urząd Wojewódzki w Siedlcach zażądał od UMiG w Kałuszynie zachowania cmentarza w stanie nienaruszonym. W 1990 r. ks. Czesław Bednarczyk umieścił jeden nagrobek - stelę z grobu Sary Weissenblum, zmarłej 20 października 1935 r. - przy wejściu do kościoła w Kałuszynie. Kilka innych nagrobków zabezpieczono w skansenie przy Szkole Podstawowej w Groszkach Nowych.
W 2014 r. lokalni urzędnicy zamierzali pokryć asfaltem polną drogę biegnącą przez cmentarz. Inwestycję wstrzymano po proteście Komisji Rabinicznej do spraw Cmentarzy.
|
|
|
|
|
foto: Emil Noiński |
foto: Emil Noiński |
foto: Emil Noiński |
foto: Emil Noiński |
O upamiętnienie cmentarza przy ul. Martyrologii od lat zabiegali kałuszyńscy Żydzi, między innymi Zvi Kamionka i Joseph Gellman. W 2017 r. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego wzniosła na cmentarzu pomnik, zaprojektowany przez Kena Goldmana i ufundowany przez Żydów wywodzących się z Kałuszyna oraz ich potomków, we współpracy z US Commission for the Preservation of America's Heritage Abroad.
Teren jest niegrodzony, granice są częściowo czytelne. Cmentarz porasta trawa i krzewy. W obrębie cmentarza znajduje się pomnik z 2017 r. oraz fragment steli z piaskowca. Masowe groby nie są oznakowane. Właścicielem cmentarza jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Obiekt nie jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz do rejestru zabytków nieruchomych.
Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/57, Decyzje o zamknięciu cmentarzy i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie warszawskim.
AGAD, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, sygn. 190/1439, Akta tyczące się urządzenia gmin żydowskich. Ogólne.
Kałuszyn [online] https://zapomniane.org/miejsce/kaluszyn/ [dostęp: 05.04.2021].
Kosior K., Kałuszyn, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Noiński E., Ludność żydowska w Kałuszynie od XVII do XX wieku, "Zeszyty Kałuszyńskie" 2005, nr 5.
Noiński E., Początki osadnictwa żydowskiego w Kałuszynie XVII-XVIII wiek [online] http://cmentarze-zydowskie.pl/kaluszynhistoria.htm [dostęp: 03.05.2021].
Skibińska A., Powroty ocalałych, [w:] Prowincja noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. B. Engelking, J. Leociak, D. Libionka, Warszawa 2007.
Wodziński M., Chasydzki szlak Mazowsza, Warszawa 2019. |
Więcej informacji o Żydach z Kałuszyna znajdziesz w opracowaniu autorstwa Emila Noińskiego. |
Macewy z Kałuszyna |
|
Zmarła w dobrym imieniu w tiszri roku [...]. Tu spoczywa kobieta skromna, poważana, pobożna między kobietami w namiocie błogosławionego. Niech wstaną jej synowie i sławią do niebios jej czyny. Kobieta dzielna, łaskawego serca, Sara Weissenblum roku 696. Niech jej dusza ma udział w życiu wiecznym.
foto: Rafał Zubkowicz |
|
[...] Basza córka Mosze błogosławionej pamięci. Zmarła 27 kislew (5)683 roku.
Niech dusza jej ma udział w życiu wiecznym.
(data śmierci: 17.12.1922 r.) foto: Andrzej Murawski |
|
[...] syn Eliezera. Lament o jego odejściu niech przenosi duszę do nieba.
Niech jego dusza ma udział w życiu wiecznym.
foto: Andrzej Murawski |
|
Niech ten kamień będzie świadkiem, a ten pomnik znakiem. Mąż prawy i sprawiedliwy, bogobojny, który cieszył się z trudu swoich rąk przez całe życie. Aharon syn Dowa.
Zmarł 17 szwat 659 roku. Niech jego dusza ma udział w życiu wiecznym.
(data śmierci: 17.01.1899 r.) foto: Andrzej Murawski |
|
Dawid Jakow syn Izraela
foto: Marian Pełka |
|
Awraham Icchak syn Dowa
foto: Marian Pełka
|
|
Chawa Gitsze córka Mosze
foto: Marian Pełka |
Poszukujemy wszelkich informacji o tych cmentarzach: historii, wyglądzie przed wojną i po jej zakończeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajdujących się poza cmentarzem.
Korespondentom gwarantujemy dyskrecję. |
|
Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji. |
|