Czyżew Osada - miejscowość leżąca w pow. wysokomazowieckim, na terenie woj. podlaskiego; w latach 1975-1998 administracyjnie należała do woj. łomżyńskiego. Do rozbiorów znajdowała się w ziemi nurskiej w woj. mazowieckim. Wraz z upadkiem państwa polskiego Czyżew znalazł się początkowo w zaborze pruskim (pow. ostrołęcki w departamencie płockim), a po kongresie wiedeńskim w zaborze rosyjskim (gubernia płocka; od 1867 r. w gub. łomżyńska). W wyniku zmiany podziału administracyjnego kraju w 1939 r. Czyżew przeszedł z powiatu Ostrów Mazowiecka do wysokomazowieckiego w województwie białostockim.

Najstarszą wzmiankę dotyczącą Czyżewa można znaleźć w tzw. "Dokumentach Konrada" z 1203 roku., w których figuruje jako wieś Cysewo. W 1239 r. miejscowość określono mianem osady, należącej do kasztelanii w Święcku. Na przełomie XIV i XV w. osiedliła się tu drobna szlachta mazowiecka; w roku 1449 erygowano parafię. W drugiej połowie XVI w. rozpadła się na kilka wsi drobnoszlacheckich o wspólnej nazwie Czyżewo. W 1738 roku, staraniem Marka i Karola Godlewskich, starościców nurskich, miejscowość uzyskała prawa miejskie, otrzymując także przywilej na prawo odbywania czterech jarmarków i jednego targu. Przełomowym momentem dla miasta było doprowadzenie linii kolei żelaznej warszawsko-petersburskiej w 1854 r. Za udział ludności w powstaniu styczniowym, Czyżew ukazem carskim z 1870 r. został pozbawiony praw miejskich.

Czyżew Osada nie dysponowała nigdy przywilejem de non tolerandis Judaeis, mimo to pierwsi Żydzi przybyli tu dopiero w XVII w. W drugiej połowie wspomnianego stulecia w okolicy zamieszkiwało ok. 180 wyznawców judaizmu. W 1713 r. tworzyli już przykahałek podlegający gminie żydowskiej w Węgrowie. Spis głów żydowskich z lat 1764/1765 wykazał 303 Żydów "w parafii czyżewska alias przykahałek do kahału węgrowskiego należący". Wedle spisu powszechnego z 1808 r. w mieście mieszkało 811 Żydów, którzy stanowili 75,5% mieszkańców. W 1857 mieszkało tu 1441 Żydów (97% ogółu). Czterdzieści lat później osadę zamieszkiwało 1785 osób, z czego 1596 Żydów. Pierwszy spis w Polsce odrodzonej z 1921 r. odnotował 1595 Żydów, którzy stanowili wówczas 87% mieszkańców. W latach 1936-1937 mieszkało tu około sześciuset Polaków i dwa tysiące Żydów.

Pierwszą drewnianą bóżnicę wzniesiono zapewne w XVIII stuleciu. W 1870 r. istniały w Czyżewie dwie synagogi drewniane. Pod koniec XIX lub na początku XX w., na miejscu jednej z wcześniejszych bóżnic, wybudowaną murowaną synagogę. Obecnie gmach bóżnicy pełni funkcje magazynowe, jego stan zachowania nie jest najlepszy. Na wschodniej ścianie zewnętrznej zachował się wykonany w cegle element zdobień, w kształcie Tablic Mojżeszowych.

Pierwszym znanym przywódcą duchowym w Czyżewie był Chaim Lejb Epsztejn, który pełnił w 1837 r. funkcję podrabina. W latach 1843-1855 urząd rabina piastował Chaim Gersz Goldsztejn; w 1857 r. Chaim Mejer Frydman; w l. 1860-1865 Rubin Międzyrzecki. W 1861 r. pełniącym obowiązki rabina był Szmul Czyżewer; l. 1865-1869 - rabinem był Saul Lejzor Paj. Od maja 1862 do 1865 r. pełniącym obowiązki rabina był Gersz Permuter, który pełnił tę funkcje także w 1871 r. Od lipca tegoż roku pełniącym obowiązki rabina był Gerszyk Tykociński, który następnie został rabinem w l. 1872-1874. W l. 1875-1876 ponownie obowiązki rabina pełnił Gersz Permuter. Od czerwca tegoż roku do 1879 rabinem był Josiel Moszko Chagierman; w l. 1880-1890 podrabinem był Fiszk Żwawy. W 1884 r. rabinem był Esel Szajko Hagelman; w 1891-1903 Jankiel Epsztejn.

Żydzi mieli znaczący udział w życiu gospodarczym Czyżewa i okolic. W drugiej połowie XIX w. powstała żydowska fabryka cicitów, z której towar eksportowany był na całe imperium rosyjskie. Do pierwszej wojny światowej działa tu też fabryka mydła należąca do rodziny Rabinowiczów. Większość członków gminy czerpała dochody z handlu i rzemiosła, dominując w handlu tekstyliami, zbożem i artykułami rolnymi, obuwiem, skórami. Handlem na większą skalę w okresie międzywojennym zajmowali się: Chomontowicz K., Kitaj J., Zysman Ch (zboże); Frydman E., Garde B (skóry); Bersz M., Jakubowicz L., Landau A., Malcman E., Minc R., Nejmark H., Szejman E., Szelewicz F., Tęcza Ch (galanteria); Cukrowicz, Dymentman E., Farbsztejn J., frydman L., Gelbert M., Gorzałczany Sz (art. Kolonialne). W Czyżewie znajdowały się cztery młyny - ich właścicielami i udziałowcami byli żydowscy przedsiębiorcy: Lepak i Ska, Pankiewicz A., Piank L., Szczupakiewicz i Ska. Wpływ na aktywność ekonomiczną wywierały organizacje finansujące działalność gospodarczą: ŻYDOWSKI BANK LUDOWY, GEMILUS CHESED.

W Czyżewie miały swoje oddziały m. in.: Organizacja Syjonistyczna w Polsce (SYJONIŚCI OGÓLNI), Centralna Organizacja Żydów Ortodoksów "AGUDA IZRAEL", Organizacja Ortodoksyjnych Syjonistów MIZRACHI. Młodzież syjonistyczna działała w strukturach Zrzeszenia Harcerzy Żydowskich im. Józefa Trumpeldora ("Birth Trumpeldor, potocznie "BEJTAR"); wstępowała w szeregi HASZOMER HALEUMI, HASZOMER HADATI. Swoje przybudówki posiadali także ortodoksi: Ceirej Mizrachi, Ceirej Aguda Izrael. Apolityczny charakter miały organizacje zajmujące się dobroczynnością: "BIKUR CHOIM", "LINAS HACEDEK", Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej "TOZ", Towarzystwo Opieki nad Sierotami Żydowskimi "CENTOS", "CHEWRA KADISZ". Organizacje kulturowo-oświatowe reprezentowane były m.in. przez: Żydowskie Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowe "TARBUT". Wszystkie organizacje prowadziły działalność kulturalną, oświatową, organizując wieczorki literackie, odczyty oraz amatorskie przedstawienia teatralne. Stwierdzono tu także nowoczesne chedery oraz szkołę dla dziewcząt z religijnych rodzin - BEJS JAKOW.

W kontaktach codziennych, między ludnością polską a żydowską, występowały okresy relacji mniej lub bardziej poprawnych. Wzrost antysemickich postaw, podobnie zresztą jak w całej Polsce, dał o sobie znać w latach trzydziestych. W dniu 15 grudnia 1936 r. doszło tu do zajść połączonych z atakami na Żydów i ich sklepy. Z kolei 7 stycznia 1937 r. miały także miejsce antysemickie ekscesy, w wyniku których jedna osoba została zabita, cztery ciężko ranne, a około dziesięciu osób odniosło łagodniejsze urazy. Raniono również dwóch oficerów policji i 14 szeregowych policjantów. Policja aresztowała 41 osób.

Druga wojna światowa rozpoczęła się w Czyżewie 1 września 1939 r. bombardowaniem stacji kolejowej. W dniu 10 września 1939 r. wkraczają tu wojska niemieckie, a w październiku wojska sowieckie. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow utworzono "Czyżewski rajon białostockoj obłasti zapadnoj Białorusi". W czerwcu 1941 r. osada dostała się ponownie pod okupację niemiecką. Po wkroczeniu, najeźdźcy nakazali rozbicie pomników Lenina i Stalina. Doktor Marian Godlewski z Warszawy, ówczesny mieszkaniec Czyżewa, tak oto wspomina: "Rosjanie postawili pomnik Lenina - stojący na rynku w Czyżewie oraz Stalina - popiersie na dworcu kolejowym, skwerek koło stacji kolejowej. Od stacji do miasteczka było około 1 km. Zaraz po zajęciu miasta Niemcy w kilka dni zegnali wszystkich Żydów z Czyżewa i nakazali im rozbić pomnik Lenina, następnie iść na stację i rozbić pomnik Stalina, potem nieść resztki obu pomników na nosiłkach, śpiewać pieśni pogrzebowe żydowskie; po tej procesji wrzucić te rozbite posągi do rzeki Brok." Przybyłe wkrótce jednostki gestapo rozpoczęły akcję likwidacji ludności żydowskiej. Znaczna grupa schwytanych Żydów została zagoniona w zacisze wsi Mianówek, gdzie wraz z współwyznawcami z Zaręb Kościelnych zostali zamordowani i zakopani w rowie przeciwczołgowym (ok. 5 tys. osób). Przytoczmy tu fragment przechowywanej w Żydowskim Instytucie Historycznym relacji Racheli i Mindel Olszak: "Żydów zaprowadzono do budynku szkoły we wsi Szulborze. Niemiecka i polska policja kazały Żydom oddać cenne rzeczy i pieniądze. (....) Wyprowadzono wszystkich na podwórze szkoły i podzielono na trzy grupy: mężczyźni, kobiety i dzieci. Mordercy zabijali dzieci na miejscu, na oczach ich rodziców - chwytali je za nóżki i rozbijali o drzewa na podwórzu. Następnie załadowano na samochody mężczyzn, kobiety i martwe dzieci i zawieziono kilometr za wieś, do lasku koło Mianowa. Tam znajdował się dół głęboki na trzy metry, przygotowany przez władzę sowiecką na potrzeby kolei. Po wyrzuceniu Żydów z samochodów, strzelano do tłumu i wpychano do dołu. Wrzucano martwych i żywych" (Archiwum ŻIH, relacja nr 301/386). Pochodząca z Zarąb Kościelnych Cypa Goldberg po wyzwoleniu zeznała, iż "zabitych i żywych wrzucono razem do grobu i zasypano. Z tego powodu jeszcze kilka dni po masakrze poruszała się tam ziemia i wystawały nie całkiem zasypane części ciał zamordowanych" (Archiwum ŻIH, relacja nr 301/383).

Pozostałych Żydów zgromadzono w getcie (okolice dzisiejszej ul. Polnej), które zasłynęło z jednych z cięższych warunków życia w województwie białostockim. Jego mieszkańców zatrudniano do prac budowlanych w mieście i okolicach oraz do budowy i remontowania torów kolejowych. W dniu 2 listopada getto zostało zlikwidowane, a jego mieszkańcy zostali zamordowani w oboze zagłady w Treblince.

Artykuł jest szkicem do monografii Żydów mieszkających w Czyżewie-Osadzie
przed 1942 rokiem.

tekst & zdjęcia: Karol Głębocki
Zainteresowanym historią Żydów czyżewskich
polecamy odwiedzenie poniższych stron internetowych:
"Księga Pamięci Czyżewa" (w jęz. angielskim)
"Księga Pamięci Czyżewa" (w jęz. hebrajskim)
"We remember Jewish Czyżewo!"
Kliknij tu, by przeczytać tekst "Powojenny mord na Żydach z Czyżewa"

Warto wiedzieć, że na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej znajduje się ohel cadyka z Czyżewa, Barucha Szapiry syna cadyka Jakuba Jehoszuy, zmarłego w dniu 22 aw 5637 roku (1 sierpnia 1877 r.). Foto: K. Bielawski