Czyżew Osada - miejscowość leżąca w pow. wysokomazowieckim, na terenie woj. podlaskiego; w latach 1975-1998 administracyjnie należała do woj. łomżyńskiego. Do rozbiorów znajdowała się w ziemi nurskiej w woj. mazowieckim. Wraz z upadkiem państwa polskiego Czyżew znalazł się początkowo w zaborze pruskim (pow. ostrołęcki w departamencie płockim), a po kongresie wiedeńskim w zaborze rosyjskim (gubernia płocka; od 1867 r. w gub. łomżyńska). W wyniku zmiany podziału administracyjnego kraju w 1939 r. Czyżew przeszedł z powiatu Ostrów Mazowiecka do wysokomazowieckiego w województwie białostockim.

Najstarszą wzmiankę dotyczącą Czyżewa można znaleźć w tzw. "Dokumentach Konrada" z 1203 roku., w których figuruje jako wieś Cysewo. W 1239 r. miejscowość określono mianem osady, należącej do kasztelanii w Święcku. Na przełomie XIV i XV w. osiedliła się tu drobna szlachta mazowiecka; w roku 1449 erygowano parafię. W drugiej połowie XVI w. rozpadła się na kilka wsi drobnoszlacheckich o wspólnej nazwie Czyżewo. W 1738 roku, staraniem Marka i Karola Godlewskich, starościców nurskich, miejscowość uzyskała prawa miejskie, otrzymując także przywilej na prawo odbywania czterech jarmarków i jednego targu. Przełomowym momentem dla miasta było doprowadzenie linii kolei żelaznej warszawsko-petersburskiej w 1854 r. Za udział ludności w powstaniu styczniowym, Czyżew ukazem carskim z 1870 r. został pozbawiony praw miejskich.

Czyżew Osada nie dysponowała nigdy przywilejem de non tolerandis Judaeis, mimo to pierwsi Żydzi przybyli tu dopiero w XVII w. W drugiej połowie wspomnianego stulecia w okolicy zamieszkiwało ok. 180 wyznawców judaizmu. W 1713 r. tworzyli już przykahałek podlegający gminie żydowskiej w Węgrowie. Spis głów żydowskich z lat 1764/1765 wykazał 303 Żydów "w parafii czyżewska alias przykahałek do kahału węgrowskiego należący". Wedle spisu powszechnego z 1808 r. w mieście mieszkało 811 Żydów, którzy stanowili 75,5% mieszkańców. W 1857 mieszkało tu 1441 Żydów (97% ogółu). Czterdzieści lat później osadę zamieszkiwało 1785 osób, z czego 1596 Żydów. Pierwszy spis w Polsce odrodzonej z 1921 r. odnotował 1595 Żydów, którzy stanowili wówczas 87% mieszkańców. W latach 1936-1937 mieszkało tu około sześciuset Polaków i dwa tysiące Żydów.

Pierwszą drewnianą bóżnicę wzniesiono zapewne w XVIII stuleciu. W 1870 r. istniały w Czyżewie dwie synagogi drewniane. Pod koniec XIX lub na początku XX w., na miejscu jednej z wcześniejszych bóżnic, wybudowaną murowaną synagogę. Obecnie gmach bóżnicy pełni funkcje magazynowe, jego stan zachowania nie jest najlepszy. Na wschodniej ścianie zewnętrznej zachował się wykonany w cegle element zdobień, w kształcie Tablic Mojżeszowych.

Pierwszym znanym przywódcą duchowym w Czyżewie był Chaim Lejb Epsztejn, który pełnił w 1837 r. funkcję podrabina. W latach 1843-1855 urząd rabina piastował Chaim Gersz Goldsztejn; w 1857 r. Chaim Mejer Frydman; w l. 1860-1865 Rubin Międzyrzecki. W 1861 r. pełniącym obowiązki rabina był Szmul Czyżewer; l. 1865-1869 - rabinem był Saul Lejzor Paj. Od maja 1862 do 1865 r. pełniącym obowiązki rabina był Gersz Permuter, który pełnił tę funkcje także w 1871 r. Od lipca tegoż roku pełniącym obowiązki rabina był Gerszyk Tykociński, który następnie został rabinem w l. 1872-1874. W l. 1875-1876 ponownie obowiązki rabina pełnił Gersz Permuter. Od czerwca tegoż roku do 1879 rabinem był Josiel Moszko Chagierman; w l. 1880-1890 podrabinem był Fiszk Żwawy. W 1884 r. rabinem był Esel Szajko Hagelman; w 1891-1903 Jankiel Epsztejn.

Żydzi mieli znaczący udział w życiu gospodarczym Czyżewa i okolic. W drugiej połowie XIX w. powstała żydowska fabryka cicitów, z której towar eksportowany był na całe imperium rosyjskie. Do pierwszej wojny światowej działa tu też fabryka mydła należąca do rodziny Rabinowiczów. Większość członków gminy czerpała dochody z handlu i rzemiosła, dominując w handlu tekstyliami, zbożem i artykułami rolnymi, obuwiem, skórami. Handlem na większą skalę w okresie międzywojennym zajmowali się: Chomontowicz K., Kitaj J., Zysman Ch (zboże); Frydman E., Garde B (skóry); Bersz M., Jakubowicz L., Landau A., Malcman E., Minc R., Nejmark H., Szejman E., Szelewicz F., Tęcza Ch (galanteria); Cukrowicz, Dymentman E., Farbsztejn J., frydman L., Gelbert M., Gorzałczany Sz (art. Kolonialne). W Czyżewie znajdowały się cztery młyny - ich właścicielami i udziałowcami byli żydowscy przedsiębiorcy: Lepak i Ska, Pankiewicz A., Piank L., Szczupakiewicz i Ska. Wpływ na aktywność ekonomiczną wywierały organizacje finansujące działalność gospodarczą: ŻYDOWSKI BANK LUDOWY, GEMILUS CHESED.

W Czyżewie miały swoje oddziały m. in.: Organizacja Syjonistyczna w Polsce (SYJONIŚCI OGÓLNI), Centralna Organizacja Żydów Ortodoksów "AGUDA IZRAEL", Organizacja Ortodoksyjnych Syjonistów MIZRACHI. Młodzież syjonistyczna działała w strukturach Zrzeszenia Harcerzy Żydowskich im. Józefa Trumpeldora ("Birth Trumpeldor, potocznie "BEJTAR"); wstępowała w szeregi HASZOMER HALEUMI, HASZOMER HADATI. Swoje przybudówki posiadali także ortodoksi: Ceirej Mizrachi, Ceirej Aguda Izrael. Apolityczny charakter miały organizacje zajmujące się dobroczynnością: "BIKUR CHOIM", "LINAS HACEDEK", Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej "TOZ", Towarzystwo Opieki nad Sierotami Żydowskimi "CENTOS", "CHEWRA KADISZ". Organizacje kulturowo-oświatowe reprezentowane były m.in. przez: Żydowskie Stowarzyszenia Kulturalno-Oświatowe "TARBUT". Wszystkie organizacje prowadziły działalność kulturalną, oświatową, organizując wieczorki literackie, odczyty oraz amatorskie przedstawienia teatralne. Stwierdzono tu także nowoczesne chedery oraz szkołę dla dziewcząt z religijnych rodzin - BEJS JAKOW.

W kontaktach codziennych, między ludnością polską a żydowską, występowały okresy relacji mniej lub bardziej poprawnych. Wzrost antysemickich postaw, podobnie zresztą jak w całej Polsce, dał o sobie znać w latach trzydziestych. W dniu 15 grudnia 1936 r. doszło tu do zajść połączonych z atakami na Żydów i ich sklepy. Z kolei 7 stycznia 1937 r. miały także miejsce antysemickie ekscesy, w wyniku których jedna osoba została zabita, cztery ciężko ranne, a około dziesięciu osób odniosło łagodniejsze urazy. Raniono również dwóch oficerów policji i 14 szeregowych policjantów. Policja aresztowała 41 osób.

Druga wojna światowa rozpoczęła się w Czyżewie 1 września 1939 r. bombardowaniem stacji kolejowej. W dniu 10 września 1939 r. wkraczają tu wojska niemieckie, a w październiku wojska sowieckie. Na mocy paktu Ribbentrop-Mołotow utworzono "Czyżewski rajon białostockoj obłasti zapadnoj Białorusi". W czerwcu 1941 r. osada dostała się ponownie pod okupację niemiecką. Po wkroczeniu, najeźdźcy nakazali rozbicie pomników Lenina i Stalina. Doktor Marian Godlewski z Warszawy, ówczesny mieszkaniec Czyżewa, tak oto wspomina: "Rosjanie postawili pomnik Lenina - stojący na rynku w Czyżewie oraz Stalina - popiersie na dworcu kolejowym, skwerek koło stacji kolejowej. Od stacji do miasteczka było około 1 km. Zaraz po zajęciu miasta Niemcy w kilka dni zegnali wszystkich Żydów z Czyżewa i nakazali im rozbić pomnik Lenina, następnie iść na stację i rozbić pomnik Stalina, potem nieść resztki obu pomników na nosiłkach, śpiewać pieśni pogrzebowe żydowskie; po tej procesji wrzucić te rozbite posągi do rzeki Brok." Przybyłe wkrótce jednostki gestapo rozpoczęły akcję likwidacji ludności żydowskiej. Znaczna grupa schwytanych Żydów została zagoniona w zacisze wsi Mianówek, gdzie wraz z współwyznawcami z Zaręb Kościelnych zostali zamordowani i zakopani w rowie przeciwczołgowym (ok. 5 tys. osób). Przytoczmy tu fragment przechowywanej w Żydowskim Instytucie Historycznym relacji Racheli i Mindel Olszak: "Żydów zaprowadzono do budynku szkoły we wsi Szulborze. Niemiecka i polska policja kazały Żydom oddać cenne rzeczy i pieniądze. (....) Wyprowadzono wszystkich na podwórze szkoły i podzielono na trzy grupy: mężczyźni, kobiety i dzieci. Mordercy zabijali dzieci na miejscu, na oczach ich rodziców - chwytali je za nóżki i rozbijali o drzewa na podwórzu. Następnie załadowano na samochody mężczyzn, kobiety i martwe dzieci i zawieziono kilometr za wieś, do lasku koło Mianowa. Tam znajdował się dół głęboki na trzy metry, przygotowany przez władzę sowiecką na potrzeby kolei. Po wyrzuceniu Żydów z samochodów, strzelano do tłumu i wpychano do dołu. Wrzucano martwych i żywych" (Archiwum ŻIH, relacja nr 301/386). Pochodząca z Zarąb Kościelnych Cypa Goldberg po wyzwoleniu zeznała, iż "zabitych i żywych wrzucono razem do grobu i zasypano. Z tego powodu jeszcze kilka dni po masakrze poruszała się tam ziemia i wystawały nie całkiem zasypane części ciał zamordowanych" (Archiwum ŻIH, relacja nr 301/383).

Pozostałych Żydów zgromadzono w getcie (okolice dzisiejszej ul. Polnej), które zasłynęło z jednych z cięższych warunków życia w województwie białostockim. Jego mieszkańców zatrudniano do prac budowlanych w mieście i okolicach oraz do budowy i remontowania torów kolejowych. W dniu 2 listopada getto zostało zlikwidowane, a jego mieszkańcy zostali wysłani do obozu zagłady w Treblince.

Na przestrzeni stuleci gmina żydowska w Czyżewie posiadała co najmniej dwa miejsca pochówku. Pierwszy "dom życia wiecznego - bejt olam" założono najprawdopodobniej w początkach XVIII w. wraz z powołaniem gminy. Zwano go potocznie cmentarzem starym. Czyżewska Księga Pamięci wspomina iż "świadectwem obecności Żydów w Czyżewie były nagrobki i płyty nagrobne na starym cmentarzu. Mówiły o setkach czyżewskich Żydów spoczywających pod nimi". W początkach XIX stulecia obszar kirkutu zajmował około 0,4 hektara. W 1820 roku teren okazał się za mały i został zamknięty z powodu braku miejsca. W okresie dwudziestolecia międzywojennego, staraniem władz gminnych, cmentarz został ogrodzony murem z czerwonej cegły. Do dziś po nekropolii nie zachował się jakikolwiek ślad materialny.

Drugi cmentarz tzw. "nowy" założono w latach dwudziestych XIX wieku. Chcąc ustalić losy nekropoli udałem się do Czyżewa, by przyjrzeć się niegdysiejszym macewom i zrobić fotograficzną dokumentację. Jadąc ulicą Zarębską (z Wysokiego Mazowieckiego w prostej linii przez główne rozwidlenie w czyżewskim rynku) skręciłem w uliczkę o nazwie Cicha (druga po lewej stronie po przejechaniu rozwidlenia), po której prawej stronie, za parkanem znajduje się katolicki cmentarz. Tuż obok, po lewej stronie, znajduje się kirkut. Niestety miejsce pochówków wielu rodzin żydowskich jest zdewastowane i zbezczeszczone. Ocalały tylko dwa nagrobki, a właściwie ich resztki! Tam gdzie leżą ludzkie szczątki zaobserwować można zaśmiecone pole zarośnięte drzewami, krzakami oraz gęstą roślinnością. Pełno jest opon, rozbitego szkła i puszek po piwie. Mimo to, udało mi się ustalić położenie i powojenne losy kirkutu. Cmentarz zlokalizowany jest południowo-wschodniej części osady. Jego powierzchnia obecnie wynosi około 1,3 hektara. W sąsiedztwie kirkutu, przy ulicy Zarębskiej w 1860 r. wytyczono cmentarz katolicki o znacznie mniejszej powierzchni. "Przed wojną kirkut otoczony był murem z czerwonej cegły. Był dość duży i ładny" - wspomina pragnąca zachować anonimowość starsza kobieta.

W czasie drugiej wojny światowej cmentarz został całkowicie zdewastowany. Podobno jeszcze w latach pięćdziesiątych było widać groby i kamienne macewy - niestety bardzo zniszczone. Po wojnie opuszczony cmentarz stał się źródłem kamienia budowlanego. Na jego terenie do naszych czasów zachowały tylko dwa bardzo zniszczone nagrobki. Jeden z nich - przypominający stolik - służy od sześćdziesięciu lat jako miejsce potajemnych schadzek i popijawek. "Miejscowi pijacy używają go jako miejsca libacji. U nas chodzi się "na Żydka" - mówi jedna z mieszkanek Czyżewa. Drugi nagrobek znajduje się w miejscu zarośniętym krzewami - nieopodal pokazanego na fotografii. Latem trudno jest go zauważyć. Mimo dewastacji zachowane ślady cmentarza stanowią cenną pozostałość kultury żydowskiej, rozwijającej się tu od XVII stulecia.

W odległości około trzech kilometrów od drogi Zaręby Kościelne-Czyżew leży wieś Mianówek. Pochowana jest tam ludność żydowska z Czyżewa i Zarąb Kościelnych, zamordowana przez Niemców w sierpniu 1941 r. W miejscu męczeństwa znajduje się podłużna mogiła w betonowym obramowaniu, ogrodzona metalowym płotem. Miejsce egzekucji upamiętnia granitowy pomnik wykonany w 1959 r. z napisami w językach polskich i hebrajskim wykutymi w półkolistych tablicach, o treści: "Tu w masowej mogile spoczywają szczątki 5000 Żydów mężczyzn, kobiet i dzieci miasteczek Zaręby Kościelne, Czyżewa, Andrzejewa i okolicy bestialsko zamordowanych przez hitlerowskich ludobójców jesienią 1941 r. Jedyną ich zbrodnią było to, że byli Żydami. Cześć ich pamięci".

Niniejszy artykuł jest szkicem do monografii Żydów mieszkających w Czyżewie Osadzie
przed 1942 rokiem.

tekst & zdjęcia: Karol Głębocki
Lokalizacja cmentarza: N52st47.658' E22st18.667'
Zainteresowanym historią Żydów czyżewskich
polecamy odwiedzenie poniższych stron internetowych:
"Księga Pamięci Czyżewa" (w jęz. angielskim)
"Księga Pamięci Czyżewa" (w jęz. hebrajskim)
"We remember Jewish Czyżewo!"
Kliknij tu, by przeczytać tekst "Powojenny mord na Żydach z Czyżewa"

Warto wiedzieć, że na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej znajduje się ohel cadyka z Czyżewa, Barucha Szapiry syna cadyka Jakuba Jehoszuy, zmarłego w dniu 22 aw 5637 roku (1 sierpnia 1877 r.). Foto: K. Bielawski