Cmentarz żydowski w Złotowie jest oddalony około 450 m na północ od centrum miasta, znajduje się po południowej stronie ul. Jerozolimskiej, na wzniesieniu zwanym Żydowską Górą (niem. Judenberg).

Data założenia cmentarza nie jest znana. Pierwsze wzmianki o jego istnieniu pochodzą z 1690 roku. Cmentarz był wzmiankowany w przywileju nadanym Żydom przez Augustyna i Marcina Działyńskich w 1736 roku.

W latach 20. XX w. cmentarz składał się z tzw. starej i nowej części. Znajdowały się na nim nagrobki wykonane z granitu, piaskowca, żeliwa i drewna. Nagrobki zniszczone lub przemieszczone względem miejsca pochówku były złożone w formie piramidy. Przy cmentarzu znajdował się budynek, pełniący przypuszczalnie funkcję domu przedpogrzebowego i stróżówki oraz garaż dla karawanu.

Cmentarz uległ daleko posuniętej dewastacji po dojściu nazistów do władzy oraz w kolejnych dekadach. Nagrobki użyto do prac budowlanych. W wyniku zniszczeń z naziemnej części cmentarza pozostał tylko starodrzew dębowy.

Obiekt nie był wyszczególniany w spisach cmentarzy żydowskich sporządzonych przez Urząd Wojewódzki w Pile w latach 1983 i 1986. W karcie ewidencyjnej cmentarza z 1989 r. wykazano brak nagrobków, ogrodzenia, bramy oraz zabudowań cmentarnych.

W 1998 r. podczas prac drogowych na ul. Wańkowicza i ul. Reymonta odnaleziono część macew. Dzięki Stowarzyszeniu Miłośników Złotowa fragmenty nagrobków zabezpieczono w Muzeum Ziemi Złotowskiej. W 2002 r. macewy zostały wykorzystane do budowy lapidarium nawiązującego formą do kopca, przed którym umieszczono poziomą tablicę z napisem w językach polskim, niemieckim i hebrajskim: "Na wieczną pamiątkę ten pagórek został wzniesiony z kamieni starych grobów, by zachować honor tych, dla których pomniki postawiono". Muzeum Ziemi Złotowskiej sporządziło inwentaryzację nagrobków.

Teren cmentarza jest nieogrodzony, jego granice są nieczytelne. Właścicielem cmentarza jest Gmina Złotów. Obiekt jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie figuruje w rejestrze zabytków nieruchomych województwa wielkopolskiego.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
Archiwum Akt Nowych, Wydział do Spraw Wyznań, sygn. 132/304, Obiekty judaizmu województwa pilskiego, k. 6-9.
Cmentarz żydowski w Złotowie z książki Fridrika Brandta z 1926 r., "Halo, tu Złotów" 1998, nr 13, s. 4-5.
Grecki H., Karta cmentarza nr 14296 , [bmw] 1989.
Palacz T., Łuczak T., Złotów , [w:] Województwo wielkopolskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Zdrenka J., Cmentarz żydowski w Złotowie [online] https://zlotowskie.pl/artykul/cmentarz-zydowski-w/1005197 [dostęp: 09.11.2022].

Carl Friedrich Brandt o cmentarzu żydowskim w Złotowie w 1926 roku. Źródło: Cmentarz żydowski w Złotowie z książki Fridrika Brandta z 1926 r., "Halo, tu Złotów" 1998, nr 13, s. 4-5.

Cmentarz żydowski znajduje się na górze, która była wałem ochronnym w zalążkach miasta Złotowa. Otoczony wokół jeziorami i łąkami jest jednym z najpiękniejszych zakątków naszej miejscowości. Rzadko można spotkać taki pełen atmosfery cmentarz, jak ten ze starodawnymi dębami, porośniętymi mchem starymi kamieniami. Ten cmentarz olśnił już niejednego znawcę sztuki. Wstępując na tę górę i rozglądając się wokoło, jest się olśnionym pięknymi obrazami, które nam się prezentują. Następnie kieruje się wzrok w stronę cmentarza. Te stare, pojedynczo stojące dęby i te malownicze grupy drzew, nadają temu miejscu coś nieskończenie świątobliwego. Tu mogły się drzewa-olbrzymy rozwijać jak Bóg pozwolił, bez przerzedzania i przycinania. [...]

Pomiędzy rzędami drzew pochowano zmarłych i postawiono im przecudne pomniki, po części dzieła kamieniarstwa i rzeźbiarstwa. Przy tym to nie są okazałości, które się narzucają, ale dzieła, które skromnie swoje piękno objawiają. Tu stoją pomniki w stylu baroku, stylu warkoczowego i biedermeierowskiego. Napisy na nich częściowo nie do odczytania, ale korynckie głowy filarowe, muszle, ozdóbki, kwiaty i pnącza wyłaniają się spod wybujałego, obfitego mchu, jakby szaro-zielonym aksamitem obciągnięte. Tu spoczywa Jakub Feiwil - święty człowiek, rabin o wielkim znaczeniu. Rok jego śmierci to prawdopodobnie 1694 r. Tu leży rabin Akiba Beth Aisch - pogromca ognia, który płomienie płonącej świątyni do jeziora prowadził i utopił się. Rok jego śmierci to prawdopodobnie 1774 r. Epigraf na jego grobie brzmi: Bóg mówił do Jakuba: Wznieś się wyżej nad Betel. Mnóstwo pięknych pomników ma napisy trudne do odczytania. A to jest wielka i trudna praca, która tylko przez dobrego eksperta sztuki i znawcę języka hebrajskiego rozwiązana być mogła. [...]

Tu i tam stoi jeszcze pomnik z drewna, z jednego pnia wycięty i rzeźbiony. Przetrwały one żeliwne pomniki i kamienne tablice chrześcijańskich cmentarzy. Nawet najbiedniejszy mógł sobie na taki znak czci dla swych zmarłych pozwolić. Obok pełnych kunsztu pomników są także i zwykłe. Rozłupany i znaleziony kamień, na którym jest wyryty napis, jest on prawie nie do rozpoznania, sprzed trzystu lat. W cieniu starych drzew wyrastają one z trawy i wyglądają szczególnie nastrojowo. Te, które z biegiem czasu przewróciły się, stoczyły z góry albo wywleczone zostały, pozbierano i ułożono w piramidę, na której umieszczono tablicę pamiątkową z napisem: "Na wieczystą pamiątkę". To wzniesienie powstało z kamieni dawno już zapadłych grobów, żeby uszanować godność tych zmarłych, którymi jako pomniki zostały postawione.

A teraz zejdźmy z tej góry cmentarnej w kierunku nowego cmentarza [...] . Tu panuje nowoczesność. Rzędy grobów założone, ponumerowane według jednego złotowskiego wzoru. Pomniki produkcji taśmowej, fabrycznej. Polerowany granit, którego złote litery oślepiają oczy. Masy kamieni pełne pychy przytłaczają otoczenie, rozprzestrzeniają się obok niecek cementowych łańcuchów, sztabów krat, jak groźne oszczepy. Pięknie i nastrojowo na modnych polach grobowych, z których prawdziwa natura i sztuka zostały wygnane.

Stary górski cmentarz założony został bez planowania, naturalnie dostosowany do okolicy, zaś nowy leży na zboczu, pomiędzy dwoma jeziorami.