Cmentarz żydowski w Kromołowie - od 1977 r. dzielnicy Zawiercia - powstał w pierwszej połowie XVIII w. przy obecnej ul. Piaskowej i zajmuje działkę na planie zbliżonym do prostokąta o powierzchni 8517 m kw. Jego powierzchnia była sukcesywnie powiększana. Jest to miejsce pochówku Żydów z Kromołowa, Zawiercia Małego, Zawiercia Dużego, Bzowa oraz innych okolicznych miejscowości. Dzięki funduszom Jakuba Jehoszuy Loewensteina cmentarz został ogrodzony betonowym murem, wybudowano także dom przedpogrzebowy i budynek przeznaczony dla dozorcy. Umieszczono na nim marmurową tablicę poświęconą dr. Jakubowi J. Loewensteinowi synowi Natana i Malki z Mendelsonów, dzięki któremu: "otoczono cmentarz grzebalny i cmentarz wojenny betonowym murem, wzniesiono pomnik na grobie żołnierzy poległych w wojnie światowej oraz wystawiono dom przedpogrzebowy i dom cmentarny" .

Podczas drugiej wojny światowej rozpoczął się proces dewastacji cmentarza, kontynuowany w kolejnych dekadach. 17 listopada 1958 r. Minister Gospodarki Komunalnej w następstwie uchwały Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Kromołowie podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza. Do 1986 lub 1987 r. dom pogrzebowy był zamieszkany. W 1992 r. staraniem Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Katowicach na cmentarzu przeprowadzono prace porządkowo-renowacyjne.

Cmentarz jest ogrodzony murem, częściowo uzupełnionym po 1945 r. W latach 90. XX w. na cmentarzu znajdowało się około 950 macew, z których najstarsza upamiętniała Sulkę córkę Awrahama Hirsza, zmarłą w dn. 21 sierpnia 1730 r. (8 elul 5490 r.). Najmłodszy zidentyfikowany pomnik stoi na grobie osoby o nazwisku H. H. Goldmitz, zm. 12 czerwca 1942 r. W południowej-wschodniej części cmentarza znajduje się wapienny nagrobek z odciśniętym amonitem.

W południowej części cmentarza znajduje się ohel, w którym pochowano cadyka Izraela Lejba Gancwajcha z Kromołowa, syna Jakowa z Sasowa, od 1875 r. rabina Kromołowa, zmarłego w dn. 30 marca 1892 r. (2 nisan 5652 r.). W 2022 r. ohel został odbudowany z inicjatywy Andrew Rajchera - praprawnuka cadyka. Uroczystość otwarcia ohelu odbyła się 7 maja 2023 r.

Cmentarz jest miejscem spoczynku dwóch innych kromołowskich rabinów: Mordechaja Josefa syna Meira Segala Tenenholca, zmarłego w dn. 2 kwietnia 1875 r. (26 adar II 5635 r.) w wieku 92 lat oraz Jakowa Isachara syna Icchaka Buksmana, zmarłego w dn. 27 czerwca 1903 r. (22 siwan 5663 r.) w wieku 82 lat.

W pobliżu ohelu Izraela Lejba Gancwajcha znajduje się grób Awrahama Mordechaja syna Meira Cwi Sztala, zmarłego w dn. 29 sierpnia 1894 r. (27 aw 5654 r.) potomka słynnego cadyka Dawida Bidermana z Lelowa. Zmarły nie pełnił jednak funkcji rabina czy cadyka, utrzymywał się z handlu.

Stan zachowania cmentarza jest zły. Przetrwała jedynie część nagrobków. Zabudowania przy wejściu na cmentarz są w stanie ruiny. Remontu wymaga ogrodzenie. Problemem jest bujna roślinność, w okresie wegetacji utrudniająca dostęp do niektórych sektorów nekropolii.

W 1999 r. Jan Paweł Woronczak napisał pracę doktorską Cmentarz żydowski w Kromołowie jako tekst kultury. Opracowanie zawiera m. in. zarys historii cmentarza oraz szczegółowy katalog zinwentaryzowanych nagrobków. Kopia pracy jest dostępna w Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego im. E. Ringelbluma w Warszawie.

Właścicielem cmentarza jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Katowicach. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego. Osoby zainteresowane wejściem na cmentarz proszone są o wcześniejszy kontakt z jego opiekunem (tel. 790 617 197).

tekst & zdjęcia: Krzysztof Bielawski
Bibliografia:
J. P. Woronczak, Cmentarz żydowski w Kromołowie jako tekst kultury, Wrocław 1999
P. Grzyb, Kościoły i cmentarze, [w:] Monografia Zawiercia , red. Z. Jagodziński, Zawiercie 2003
M. Wodziński, Groby cadyków w Polsce, Wrocław 1998