Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
ZAMOŚĆ  
Dział o cmentarzu w Zamościu
powstał dzięki wsparciu udzielonemu przez
San Francisco Bay Area Jewish Genealogical Society

Żydzi w Zamościu posiadali dwa miejsca pochówku. Najstarszy cmentarz powstał prawdopodobnie pod koniec XVI w. lub na początku XVII w., na podstawie przywileju Jana Zamoyskiego z 1588 r., w którym zapisano m.in.: "Miesce zaś im odemnie wczesne y należy te dla chowania według Zwyczaju y obrzedu ich Umarłych wydzielone y naznaczone będzie. Które Parkanem Drewnianym ogrodziec im będzie się godziło". Cmentarz założono przy trakcie hrubieszowskim, późniejszej ul. Lwowskiej, od 1947 r. ul. Partyzantów. W 1777 r. wschodnia część cmentarza była ograniczona wałem tzw. starych szwedzkich szańców, południowa - oddzielnym wałem ziemnym. Powierzchnia była stopniowo powiększana - pod koniec XVIII w. wynosiła 1,42 ha, w 1924 r. - 2,80 ha. Na początku XX w. cmentarz zajmował działkę na planie trapezu, przylegającego krótszym bokiem do ul. Lwowskiej.

Pod koniec XIX w. powierzchnia cmentarza była niemal całkowicie zapełniona grobami. Około 1880 r. dozór bóżniczy zakupił od Leona Margulesa pobliską działkę. W tym czasie władze miejskie dążyły do zamknięcia cmentarza. Po odwołaniu się przez dozór bóżniczy, w związku z posiadaniem miejsca na pochówki na kolejne 30 lat oraz spełnianiem warunków przewidzianych w przepisach dotyczących cmentarnictwa, sprawa została zawieszona. Urzędowe zamknięcie cmentarza ze względu na "zdrowie miasta i przedmieść" nastąpiło dopiero w 1907 r., jednak nadal odbywały się na nim pogrzeby.

Na początku XX w. cmentarz otaczał wysoki płot. W południowo-zachodnim rogu znajdował się drewniany dom pogrzebowy. Teren był gęsto zadrzewiony. Dozorcami byli członkowie pochodzącej ze Szczebrzeszyna rodziny Blutmanów.

Podczas drugiej wojny światowej zaczęła się destrukcja cmentarza. W sierpniu 1940 r. Judenrat, powołując się na polecenie władz niemieckich, rekrutował robotników do prac na cmentarzu przy ul. Lwowskiej. Niewykluczone, że podane w obwieszczeniu "doprowadzenie [cmentarza] do porządku" było zawoalowanym określeniem robót związanych z jego stopniowym niszczeniem. Na cmentarzu Niemcy założyli uprawę warzyw. Deportowana z Dortmundu do Zamościa Ruth Bauernschmidt w liście do swoich rodziców z 16 czerwca 1942 r. pisała: "Zatrudniono nas do pracy ogrodowej i musieliśmy uprzątnąć, zagospodarować stary cmentarz, na którym teraz są sadzone warzywa i inne jadalne sadzonki".

Dalsze zniszczenia stały się udziałem żołnierzy Armii Radzieckiej, którzy stacjonowali na cmentarzu jesienią 1945 r. W styczniu 1946 r. Komisja Sanitarno-Obyczajowa stwierdziła: "z byłego cmentarza żydowskiego zrobiono śmietnik, brud, kał, gruz i inne odpadki gnijące zatruwają powietrze ulicy Lwowskiej. Rowy lotnicze dotychczas nie zasypane". Można zakładać, że - podobnie jak w wielu innych miejscowościach - cmentarz był dewastowany także przez niektórych mieszkańców Zamościa. Jak wynika z pisma burmistrza Zamościa z 12 lutego 1948 r., po wojnie ogrodzenie (częściowo rozbite) istniało jedynie od strony ul. Lwowskiej, a "otwarty ten teren stał się publicznym wygonem i śmietniskiem, zaś bezpośredni pas za murem kloaką publiczną, tak że w okresie upałów niemożliwy fetor zakażał całe otoczenie".

Kopia planu regulacyjnego m. Zamościa dla parceli nr 17 przy ul. Lwowskiej
Kopia planu regulacyjnego m. Zamościa dla parceli nr 17 przy ul. Lwowskiej

W 1946 r. miasto przejęło działkę cmentarną. Zarząd Miejski "wywiózł stamtąd hałdy śmieci, ekskrementów, zasypał doły, ogrodził estetycznym płotem, wytyczył aleje, zasadził 180 drzew i wzniósł z pustaków pawilonik z podcieniem od deszczu, pomieszczeniem dla stróża i gospodarczemi". Przeciwko niszczeniu cmentarza protestował Centralny Komitet Żydów w Polsce. Władze Zamościa pozostały jednak nieugięte, urządzając na cmentarzu ogródek jordanowski. 11 listopada 1954 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zamościu wydało decyzję o wywłaszczeniu działki. Odwołanie TSKŻ zostało oddalone. Na przełomie lat 50. i 60. na cmentarzu postawiono kompleks budynków Rejonowego Urzędu Telekomunikacji, a w latach 1961-1965 Powiatowy Dom Kultury. Wszelkie naziemne ślady cmentarza uległy zatarciu. Miejsce do dziś nie doczekało się upamiętnienia.

Drugi - potocznie zwany "nowym" - cmentarz powstał w 1907 r. na tzw. Uroczyszczu, poza terenem zabudowanym, przy obecnej ul. Prostej. Działkę na planie wydłużonego prostokąta dozór bóżniczy nabył od Leonarda Kowalskiego, właściciela Podtopola. Cmentarz był ogrodzony drewnianym płotem o wysokości ok. 2 m, wejście znajdowało się od strony południowej, gdzie stał wzniesiony w 1920 r. murowany dom przedpogrzebowy. W 1924 r. w Sprawozdaniu Magistratu o stanie cmentarzy grzebalnych wyznania Mojżeszowego w Zamościu, cmentarz opisano następująco: "Cmentarz Nowy obejmuje przestrzeń ogólną 16800 m kw. Zajęta przestrzeń stanowi 5600 m kw, niezajęta 11200 m kw. Zajęta przestrzeń jest zadrzewiona, niezajęta niezadrzewiona. Ogrodzenie stanowi parkan drewniany ok. 2 m wysokości i takaż brama, wszystko w dobrym stanie. Jest tam dom przedpogrzebowy, modlitwy i mieszkanie dla dozorcy, wszystko pomieszczone w jednym murowanym budynku w dobrym stanie. Cmentarz jest położony w niedalekiej odległości od cmentarza parafialnego katolickiego w kierunku wschodnim".

W okresie międzywojennym na cmentarzu zatrudnieni byli m.in. Icek Zajdfudym (grabarz), Szloma Dałes (posługacz) oraz Chaim Josef Gebet (nadzorca). Funkcję dozorców pełnili również chrześcijanie, m.in. J. Sowiński.

W 1934 r. z inicjatywy rabina Moszko Chaima Bluma na cmentarzu uroczyście odsłonięto pomnik na wspólnym grobie Żydów rozstrzelanych przez Rosjan w sierpniu 1914 roku.

Cmentarz pełnił funkcje grzebalne do czasów drugiej wojny światowej. W 1942 r. w zbiorowych grobach pochowano ciała osób zamordowanych podczas tzw. akcji likwidacyjnej getta w Zamościu.

Przybliżone granice cmentarza przy ul. Prostej

Przybliżone granice cmentarza przy ul. Prostej

Obiekt uległ daleko posuniętej dewastacji - rozebrano ogrodzenie i niemal wszystkie nagrobki. Jekutiel Zwillich, który w styczniu 1949 r. odwiedził Zamość, tak opisał stan cmentarza: "Dzięki temu, że rozpoznałem dom przedpogrzebowy, pojąłem, że to miejsce cmentarza. Polski grabarz mieszka w domu przedpogrzebowym. (...) Nie było śladów cmentarza. Żadnego ogrodzenia, żadnych nagrobków (kopczyki z tabliczkami w jidysz). To były świeże ofiary, którym nasi polscy "dobrzy przyjaciele" objawili się, zabijając ich po wojnie".

W 1950 r. na skraju cmentarza z inicjatywy zamojskich Żydów wzniesiono pomnik w formie prostopadłościanu zwieńczonego dwiema tablicami o półokrągłym zwieńczeniu z napisem "Nie zabijaj". Do budowy pomnika wykorzystano odnalezione nagrobki, na frontowej ścianie umieszczono tablicę z napisem: "Żydom Zamościa, ofiarom faszyzmu hitlerowskiego. Cześć ich pamięci! 1950 Ziomkowie". Odsłonięcia pomnika dokonał przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Zamościu. Wieńce złożyli delegaci Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Komitetu Miejskiego PZPR, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Zamościu, Ligi Kobiet, Związku Młodzieży Polskiej, Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. W ceremonii uczestniczyło około 60-70 osób.

Cmentarz był wykorzystywany jako pole uprawne, sady i ogródki działkowe. Około 1969 r. przeprowadzono przez jego teren ulicę Bohaterów Monte Cassino, część zajęły Zakłady Odzieżowe "Cora". Z dawnej infrastruktury pozostał jedynie dom przedpogrzebowy, zaadaptowany na budynek mieszkalny.

W 2000 r. za pomnikiem zbudowano mur, do którego przytwierdzono fragmenty odnalezionych nagrobków. W 2017 r. władze miasta przeprowadziły przez zachodnią część cmentarza ulicę Karola Namysłowskiego. Podczas robót doszło do rozkopania grobów. Pomimo protestów Naczelnego Rabina Polski Michaela Schudricha, prace zostały ukończone.


tekst: K. Bielawski

Źródło:
Altenberg J., Przywilej zamojski z 1588 r., "Jutrzenka. Tygodnik dla Izraelitów Polskich" 1863, nr 43.
Archiwum Państwowe w Lublinie, Rada Żydowska w Zamościu, sygn. 35/618/2, Obwieszczenia (ogłoszenia) Rady i in., rejestracja nieletnich i mieszkań żydowskich.
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie, sygn. 355/37.
Kopciowski A., Zagłada Żydów w Zamościu, Lublin 2005.
Janicka J., Żydzi Zamojszczyzny 1864-1915, Lublin 2007.
Kopciowski A., Żydowska Gmina Wyznaniowa w Zamościu w dwudziestoleciu międzywojennym,
"Studia Żydowskie. Almanach" 2011, nr 1.
Zwillich J., Zamosc after the Holocaust, [w:] Pinkes Zamoszcz. The Zamosc Memorial Book, red. M. V. Bernstein, Mahwah - New Jersey 2004.
Piorr R., Witte P., Ohne Rückkehr: Die Deportation der Juden aus dem Regierungsbezirk Arnsberg nach Zamosc im April 1942, [bmw] [bdw].
Żagawski J., Lokalizacja dawnych zamojskich cmentarzy w oparciu o archiwalne opracowania kartograficzne z XVIII-XX wieku [online] http://zamosc.ap.gov.pl/images/AZ2015/007-034.pdf [dostęp: 15.08.2019].

Dane osobowe odczytane z macew na cmentarzu w Zamościu. Oprac. K. Bielawski
Imię hebrajskie
Imię
Imię ojca
Nazwisko
Data śmierci
Dodatkowe informacje
Zdjęcie
Hebrew name
Given name
Father's name
Surname
Date of death (dd/mm/yyyy)
Additional information
Photo file
Aharon
Mosze Eliezer
Singer
02.12.1933
Żył 87 lat
7931
Josef Szloma Szabtaj
Jehuda Lejb
Horowic
Lewita, rabin, potomek Widzącego z Lublina.
7933
Icchak Meir
Josef
Rochner
20.101936
Żył 46 lat
7940
Aleksander Zusman (?)
7944
Szloma Aw[...]
Singer
07.11.1936
Żył 18 lat
7946
Dawid (?) Cwi
Josef
7948
Rywka Lea
Awraham
Pflug
22.05.1933
Data zgonu niepewna
7952
1934
Mężczyzna
7953
Griner
19.12.1935
Mężczyzna
7954
Rotfeld
Mężczyzna
7958
Mężczyzna
7959
21.08.1912
Mężczyzna
7961
Mężczyzna
7963
Cwi
7965
Nachum Aleksander
Szmuel Mosze
Perec
Prawdopodobnie Nuchim Sender Perec, syn Moszka i Rojzy.
7968
Malja
Mendel
Zmarła 2 elul [...]. Prawdopodobnie Malja Schwartzberg, córka Mendla i Sury Liby, urodzona w 1868 roku.
7969
Eleazar Arie
Jakow Zew
Prawdopodobnie Lejzor Lejb Brudman z Brześcia, syn Jankiela Wulfa i Chaji Silki.
7971
Jehuda
Jakow Icchak
7972
Chaim Becalel
Szloma
Wajntraub
Chaim Calel Wajntraub, syn Szlomy i Chawy z domu Funt. Zmarł 15 cheszwan [...] w wieku 54 lat (?).
7977
Ruben Jehuda Lejb
Sznur (?)
Prawdopodobnie Rywen Lejb Sznur, syn Gerszona Szymona i Hindy, urodzony w 1858 roku.
7980
[E]liezer
7982
Awraham Pesachja
Icchak
Mendelson
23.03.1932
Kohen. Abram Pejsach Mendelson, syn Icka i Bajli Ruchli z domu Welczer, urodzony w 1871 roku.
7986
Tema
Baruch
Welczer
1923
Nazwisko panieńskie: Epstein. Mąż: Awraham.
7993
Beracha
Berta
Josef
Epstein
20.10.1926
Nazwisko panieńskie: Goldstein. Mąż: Szloma. Żyła 45 lat.
7996
Jechezkiel
Jehuda
Lewinkopf
Kohen. Prawdopodobnie Chaskiel Lewinkopf, syn Judki i Chaji z domu Birkan.
7998
Icchak Aharon
Jehoszua Heszel
Goldwag
Prawdopodobnie Icek Aron Goldwag, syn Herszka i Dwojry Rajzli z domu Sztern, mąż Fajgi Manichy.
8003
Awraham (?)
05.11.1863
Odczyt daty niepewny
8005
Mężczyzna
8012
Awraham
Szloma
8013
Mężczyzna
8018
Mężczyzna
8021
Aharon Josef
Jakow
Szmajser
Prawdopodobnie Aron Josef Szmajser, syn Jankiela i Sury Rywki z domu Brand, urodzony w 1878 roku, mąż Jochwety z domu Werner.
8023
29.03.915
Kobieta. Odczyt daty niepewny.
8029
Szalom
Becalel
Wosk
Prawdopodobnie Szulim Waks, syn Szlomy Calela i Mali, urodzony w 1864 r., zmarły w 1899 roku.
8033
Jehuda
[...]dwejn
8037
Ben Cyjon
Dow
16.01.1911
Z Grabowca
8053
22.11.1920
Kobieta
8064
Mosze Jechiel
8068
Arie Lejbusz
Menachem Mendel
Kohen
8072
Szraga
8077
Chana
8078
[...]ger
[...] cheszwan 5697 (17.10 - 14.10.1936)
8090
[...]tsztejn
8094
Szabtaj
4 nisan 569[...]
8098
[...] Ajzyk
Szternberg
27 tamuz 569[...]
8105
Izrael Arie
Gad
25 lub 28 nisan [...]
8111
Izrael Arie
Szalom
8119
Zew
[...]sztejn
8123
26.01.1922
Mężczyzna
8128
Izrael
[...]lerer
8134
06.10.1919
Kobieta
8141
Jehoszua
Jakow
8143
08.04.1922
Kohen
8147
Chana (Chawa?)
Mosze (?)
8156
Dow Berisz
8167
Sara
8171
[...] Szmuel
Jakow Mosze
8180
Szymon
Taberman
Mężczyzna
8186
16.07.1915
8191
Awraham Arie
Jehuda
8195
Mordechaj Symcha
Zysze
03.10.1923
Lewita
8199
Chana Peri[...]
A[...]
8220
Dawid
Awraham
5695
8222
Jakow
[...]tebil (?)
Ojciec Fuks, lewita
8226
Jakow
8230
Dawid
8232
[....]szterin
8242
Efroim
8242
Aharon Urisz (?)
Mosze
Bajter (Bajtel?)
Prawdopodobnie Uris Bajtel, syn Moszka i Rywki z domu Jurcajg, urodzony w 1858 roku.
8258
Aharon
Izrael
Żył 44 lata
8260
[...]eltowt
5694
8262
Sara
8277
Zamość - cmentarz żydowski Zamość - cmentarz żydowski Lapidarium na cmentarzu żydowskim w Zamościu Zamość - cmentarz żydowski
fot. Krzysztof Bielawski fot. Krzysztof Bielawski fot. Krzysztof Bielawski fot. Krzysztof Bielawski
Macewy wmurowane w ściany lapidarium Zamość - cmentarz żydowski Zamość - macewy na cmentarzu żydowskim Zamość - dawny dom przedpogrzebowy na cmentarzu żydowskim przy ul. Prostej
fot. Jacques Lahitte fot. Jacques Lahitte fot. Krzysztof Bielawski fot. Krzysztof Bielawski
Poszukujemy wszelkich informacji o cmentarzach żydowskich w Zamościu,
m.in. o ich wyglądzie w przeszłości oraz o procesie dewastacji.

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.

strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas