ZAMOŚĆ |
|
|
Żydzi w Zamościu posiadali dwa miejsca pochówku. Najstarszy cmentarz powstał prawdopodobnie pod koniec XVI w. lub na początku XVII w., na podstawie przywileju Jana Zamoyskiego z 1588 r., w którym zapisano m.in.: "Miesce zaś im odemnie wczesne y należy te dla chowania według Zwyczaju y obrzedu ich Umarłych wydzielone y naznaczone będzie. Które Parkanem Drewnianym ogrodziec im będzie się godziło". Cmentarz założono przy trakcie hrubieszowskim, późniejszej ul. Lwowskiej, od 1947 r. ul. Partyzantów. W 1777 r. wschodnia część cmentarza była ograniczona wałem tzw. starych szwedzkich szańców, południowa - oddzielnym wałem ziemnym. Powierzchnia była stopniowo powiększana - pod koniec XVIII w. wynosiła 1,42 ha, w 1924 r. - 2,80 ha. Na początku XX w. cmentarz zajmował działkę na planie trapezu, przylegającego krótszym bokiem do ul. Lwowskiej.
Pod koniec XIX w. powierzchnia cmentarza była niemal całkowicie zapełniona grobami. Około 1880 r. dozór bóżniczy zakupił od Leona Margulesa pobliską działkę. W tym czasie władze miejskie dążyły do zamknięcia cmentarza. Po odwołaniu się przez dozór bóżniczy, w związku z posiadaniem miejsca na pochówki na kolejne 30 lat oraz spełnianiem warunków przewidzianych w przepisach dotyczących cmentarnictwa, sprawa została zawieszona. Urzędowe zamknięcie cmentarza ze względu na "zdrowie miasta i przedmieść" nastąpiło dopiero w 1907 r., jednak nadal odbywały się na nim pogrzeby.
Na początku XX w. cmentarz otaczał wysoki płot. W południowo-zachodnim rogu znajdował się drewniany dom pogrzebowy. Teren był gęsto zadrzewiony. Dozorcami byli członkowie pochodzącej ze Szczebrzeszyna rodziny Blutmanów.
Podczas drugiej wojny światowej zaczęła się destrukcja cmentarza.
W sierpniu 1940 r. Judenrat, powołując się na polecenie władz niemieckich, rekrutował robotników do prac na cmentarzu przy ul. Lwowskiej. Niewykluczone, że podane w obwieszczeniu "doprowadzenie [cmentarza] do porządku" było zawoalowanym określeniem robót związanych z jego stopniowym niszczeniem. Na cmentarzu Niemcy założyli uprawę warzyw. Deportowana z Dortmundu do Zamościa Ruth Bauernschmidt w liście do swoich rodziców z 16 czerwca 1942 r. pisała: "Zatrudniono nas do pracy ogrodowej i musieliśmy uprzątnąć, zagospodarować stary cmentarz, na którym teraz są sadzone warzywa i inne jadalne sadzonki".
Dalsze zniszczenia stały się udziałem żołnierzy Armii Radzieckiej, którzy stacjonowali na cmentarzu jesienią 1945 r. W styczniu 1946 r. Komisja Sanitarno-Obyczajowa stwierdziła: "z byłego cmentarza żydowskiego zrobiono śmietnik, brud, kał, gruz i inne odpadki gnijące zatruwają powietrze ulicy Lwowskiej. Rowy lotnicze dotychczas nie zasypane". Można zakładać, że - podobnie jak w wielu innych miejscowościach - cmentarz był dewastowany także przez niektórych mieszkańców Zamościa. Jak wynika z pisma burmistrza Zamościa z 12 lutego 1948 r., po wojnie ogrodzenie (częściowo rozbite) istniało jedynie od strony ul. Lwowskiej, a "otwarty ten teren stał się publicznym wygonem i śmietniskiem, zaś bezpośredni pas za murem kloaką publiczną, tak że w okresie upałów niemożliwy fetor zakażał całe otoczenie". |
|
Kopia planu regulacyjnego m. Zamościa dla parceli nr 17 przy ul. Lwowskiej |
W 1946 r. miasto przejęło działkę cmentarną. Zarząd Miejski "wywiózł stamtąd hałdy śmieci, ekskrementów, zasypał doły, ogrodził estetycznym płotem, wytyczył aleje, zasadził 180 drzew i wzniósł z pustaków pawilonik z podcieniem od deszczu, pomieszczeniem dla stróża i gospodarczemi". Przeciwko niszczeniu cmentarza protestował Centralny Komitet Żydów w Polsce. Władze Zamościa pozostały jednak nieugięte, urządzając na cmentarzu ogródek jordanowski. 11 listopada 1954 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Zamościu wydało decyzję o wywłaszczeniu działki. Odwołanie TSKŻ zostało oddalone. Na przełomie lat 50. i 60. na cmentarzu postawiono kompleks budynków Rejonowego Urzędu Telekomunikacji, a w latach 1961-1965 Powiatowy Dom Kultury. Wszelkie naziemne ślady cmentarza uległy zatarciu. Miejsce do dziś nie doczekało się upamiętnienia.
Drugi - potocznie zwany "nowym" - cmentarz powstał w 1907 r. na tzw. Uroczyszczu, poza terenem zabudowanym, przy obecnej ul. Prostej. Działkę na planie wydłużonego prostokąta dozór bóżniczy nabył od Leonarda Kowalskiego, właściciela Podtopola. Cmentarz był ogrodzony drewnianym płotem o wysokości ok. 2 m, wejście znajdowało się od strony południowej, gdzie stał wzniesiony w 1920 r. murowany dom przedpogrzebowy. W 1924 r. w Sprawozdaniu Magistratu o stanie cmentarzy grzebalnych wyznania Mojżeszowego w Zamościu, cmentarz opisano następująco: "Cmentarz Nowy obejmuje przestrzeń ogólną 16800 m kw. Zajęta przestrzeń stanowi 5600 m kw, niezajęta 11200 m kw. Zajęta przestrzeń jest zadrzewiona, niezajęta niezadrzewiona. Ogrodzenie stanowi parkan drewniany ok. 2 m wysokości i takaż brama, wszystko w dobrym stanie. Jest tam dom przedpogrzebowy, modlitwy i mieszkanie dla dozorcy, wszystko pomieszczone w jednym murowanym budynku w dobrym stanie. Cmentarz jest położony w niedalekiej odległości od cmentarza parafialnego katolickiego w kierunku wschodnim".
W okresie międzywojennym na cmentarzu zatrudnieni byli m.in. Icek Zajdfudym (grabarz), Szloma Dałes (posługacz) oraz Chaim Josef Gebet (nadzorca). Funkcję dozorców pełnili również chrześcijanie, m.in. J. Sowiński.
W 1934 r. z inicjatywy rabina Moszko Chaima Bluma na cmentarzu uroczyście odsłonięto pomnik na wspólnym grobie Żydów rozstrzelanych przez Rosjan w sierpniu 1914 roku.
Cmentarz pełnił funkcje grzebalne do czasów drugiej wojny światowej. W 1942 r. w zbiorowych grobach pochowano ciała osób zamordowanych podczas tzw. akcji likwidacyjnej getta w Zamościu. |
|
Przybliżone granice cmentarza przy ul. Prostej |
Obiekt uległ daleko posuniętej dewastacji - rozebrano ogrodzenie i niemal wszystkie nagrobki. Jekutiel Zwillich, który w styczniu 1949 r. odwiedził Zamość, tak opisał stan cmentarza: "Dzięki temu, że rozpoznałem dom przedpogrzebowy, pojąłem, że to miejsce cmentarza. Polski grabarz mieszka w domu przedpogrzebowym. (...) Nie było śladów cmentarza. Żadnego ogrodzenia, żadnych nagrobków (kopczyki z tabliczkami w jidysz). To były świeże ofiary, którym nasi polscy "dobrzy przyjaciele" objawili się, zabijając ich po wojnie".
W 1950 r. na skraju cmentarza z inicjatywy zamojskich Żydów wzniesiono pomnik w formie prostopadłościanu zwieńczonego dwiema tablicami o półokrągłym zwieńczeniu z napisem "Nie zabijaj". Do budowy pomnika wykorzystano odnalezione nagrobki, na frontowej ścianie umieszczono tablicę z napisem: "Żydom Zamościa, ofiarom faszyzmu hitlerowskiego. Cześć ich pamięci! 1950 Ziomkowie". Odsłonięcia pomnika dokonał przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Zamościu. Wieńce złożyli delegaci Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, Wojewódzkiego Komitetu Żydowskiego w Lublinie, Komitetu Miejskiego PZPR, Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Zamościu, Ligi Kobiet, Związku Młodzieży Polskiej, Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. W ceremonii uczestniczyło około 60-70 osób.
Cmentarz był wykorzystywany jako pole uprawne, sady i ogródki działkowe. Około 1969 r. przeprowadzono przez jego teren ulicę Bohaterów Monte Cassino, część zajęły Zakłady Odzieżowe "Cora". Z dawnej infrastruktury pozostał jedynie dom przedpogrzebowy, zaadaptowany na budynek mieszkalny.
W 2000 r. za pomnikiem zbudowano mur, do którego przytwierdzono fragmenty odnalezionych nagrobków. W 2017 r. władze miasta przeprowadziły przez zachodnią część cmentarza ulicę Karola Namysłowskiego. Podczas robót doszło do rozkopania grobów. Pomimo protestów Naczelnego Rabina Polski Michaela Schudricha, prace zostały ukończone.
tekst: K. Bielawski
Źródło:
Altenberg J., Przywilej zamojski z 1588 r., "Jutrzenka. Tygodnik dla Izraelitów Polskich" 1863, nr 43.
Archiwum Państwowe w Lublinie, Rada Żydowska w Zamościu, sygn. 35/618/2, Obwieszczenia (ogłoszenia) Rady i in., rejestracja nieletnich i mieszkań żydowskich.
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Wojewódzki Komitet Żydowski w Lublinie, sygn. 355/37.
Kopciowski A., Zagłada Żydów w Zamościu, Lublin 2005.
Janicka J., Żydzi Zamojszczyzny 1864-1915, Lublin 2007.
Kopciowski A., Żydowska Gmina Wyznaniowa w Zamościu w dwudziestoleciu międzywojennym,
"Studia Żydowskie. Almanach" 2011, nr 1.
Zwillich J., Zamosc after the Holocaust, [w:] Pinkes Zamoszcz. The Zamosc Memorial Book, red. M. V. Bernstein, Mahwah - New Jersey 2004.
Piorr R., Witte P., Ohne Rückkehr: Die Deportation der Juden aus dem Regierungsbezirk Arnsberg nach Zamosc im April 1942, [bmw] [bdw].
Żagawski J., Lokalizacja dawnych zamojskich cmentarzy w oparciu o archiwalne opracowania kartograficzne z XVIII-XX wieku [online] http://zamosc.ap.gov.pl/images/AZ2015/007-034.pdf [dostęp: 15.08.2019].
Dane osobowe odczytane z macew na cmentarzu w Zamościu. Oprac. K. Bielawski |
Imię hebrajskie |
Imię |
Imię ojca |
Nazwisko |
Data śmierci |
Dodatkowe informacje |
Zdjęcie |
Hebrew name |
Given name |
Father's name |
Surname |
Date of death (dd/mm/yyyy) |
Additional information |
Photo file |
Aharon |
|
Mosze Eliezer |
Singer |
02.12.1933 |
Żył 87 lat |
7931 |
Josef Szloma Szabtaj |
|
Jehuda Lejb |
Horowic |
|
Lewita, rabin, potomek Widzącego z Lublina. |
7933 |
Icchak Meir |
|
Josef |
Rochner |
20.101936 |
Żył 46 lat |
7940 |
Aleksander Zusman (?) |
|
|
|
|
|
7944 |
|
|
Szloma Aw[...] |
Singer |
07.11.1936 |
Żył 18 lat |
7946 |
Dawid (?) Cwi |
|
Josef |
|
|
|
7948 |
Rywka Lea |
|
Awraham |
Pflug |
22.05.1933 |
Data zgonu niepewna |
7952 |
|
|
|
|
1934 |
Mężczyzna |
7953 |
|
|
|
Griner |
19.12.1935 |
Mężczyzna |
7954 |
|
|
|
Rotfeld |
|
Mężczyzna |
7958 |
|
|
|
|
|
Mężczyzna |
7959 |
|
|
|
|
21.08.1912 |
Mężczyzna |
7961 |
|
|
|
|
|
Mężczyzna |
7963 |
Cwi |
|
|
|
|
|
7965 |
Nachum Aleksander |
|
Szmuel Mosze |
Perec |
|
Prawdopodobnie Nuchim Sender Perec, syn Moszka i Rojzy. |
7968 |
Malja |
|
Mendel |
|
|
Zmarła 2 elul [...]. Prawdopodobnie Malja Schwartzberg, córka Mendla i Sury Liby, urodzona w 1868 roku. |
7969 |
Eleazar Arie |
|
Jakow Zew |
|
|
Prawdopodobnie Lejzor Lejb Brudman z Brześcia, syn Jankiela Wulfa i Chaji Silki. |
7971 |
Jehuda |
|
Jakow Icchak |
|
|
|
7972 |
Chaim Becalel |
|
Szloma |
Wajntraub |
|
Chaim Calel Wajntraub, syn Szlomy i Chawy z domu Funt. Zmarł 15 cheszwan [...] w wieku 54 lat (?). |
7977 |
Ruben Jehuda Lejb |
|
|
Sznur (?) |
|
Prawdopodobnie Rywen Lejb Sznur, syn Gerszona Szymona i Hindy, urodzony w 1858 roku. |
7980 |
[E]liezer |
|
|
|
|
|
7982 |
Awraham Pesachja |
|
Icchak |
Mendelson |
23.03.1932 |
Kohen. Abram Pejsach Mendelson, syn Icka i Bajli Ruchli z domu Welczer, urodzony w 1871 roku. |
7986 |
Tema |
|
Baruch |
Welczer |
1923 |
Nazwisko panieńskie: Epstein. Mąż: Awraham. |
7993 |
Beracha |
Berta |
Josef |
Epstein |
20.10.1926 |
Nazwisko panieńskie: Goldstein. Mąż: Szloma. Żyła 45 lat. |
7996 |
Jechezkiel |
|
Jehuda |
Lewinkopf |
|
Kohen. Prawdopodobnie Chaskiel Lewinkopf, syn Judki i Chaji z domu Birkan. |
7998 |
Icchak Aharon |
|
Jehoszua Heszel |
Goldwag |
|
Prawdopodobnie Icek Aron Goldwag, syn Herszka i Dwojry Rajzli z domu Sztern, mąż Fajgi Manichy. |
8003 |
Awraham (?) |
|
|
|
05.11.1863 |
Odczyt daty niepewny |
8005 |
|
|
|
|
|
Mężczyzna |
8012 |
Awraham |
|
Szloma |
|
|
|
8013 |
|
|
|
|
|
Mężczyzna |
8018 |
|
|
|
|
|
Mężczyzna |
8021 |
Aharon Josef |
|
Jakow |
Szmajser |
|
Prawdopodobnie Aron Josef Szmajser, syn Jankiela i Sury Rywki z domu Brand, urodzony w 1878 roku, mąż Jochwety z domu Werner. |
8023 |
|
|
|
|
29.03.915 |
Kobieta. Odczyt daty niepewny. |
8029 |
Szalom |
|
Becalel |
Wosk |
|
Prawdopodobnie Szulim Waks, syn Szlomy Calela i Mali, urodzony w 1864 r., zmarły w 1899 roku. |
8033 |
Jehuda |
|
|
[...]dwejn |
|
|
8037 |
Ben Cyjon |
|
Dow |
|
16.01.1911 |
Z Grabowca |
8053 |
|
|
|
|
22.11.1920 |
Kobieta |
8064 |
|
|
Mosze Jechiel |
|
|
|
8068 |
|
|
|
|
|
|
|
Arie Lejbusz |
|
Menachem Mendel |
|
|
Kohen |
8072 |
Szraga |
|
|
|
|
|
8077 |
Chana |
|
|
|
|
|
8078 |
|
|
|
[...]ger |
[...] cheszwan 5697 (17.10 - 14.10.1936) |
|
8090 |
|
|
|
[...]tsztejn |
|
|
8094 |
Szabtaj |
|
|
|
4 nisan 569[...] |
|
8098 |
|
|
[...] Ajzyk |
Szternberg |
27 tamuz 569[...] |
|
8105 |
Izrael Arie |
|
Gad |
|
25 lub 28 nisan [...] |
|
8111 |
Izrael Arie |
|
Szalom |
|
|
|
8119 |
|
|
Zew |
[...]sztejn |
|
|
8123 |
|
|
|
|
26.01.1922 |
Mężczyzna |
8128 |
|
|
Izrael |
[...]lerer |
|
|
8134 |
|
|
|
|
06.10.1919 |
Kobieta |
8141 |
Jehoszua |
|
Jakow |
|
|
|
8143 |
|
|
|
|
08.04.1922 |
Kohen |
8147 |
Chana (Chawa?) |
|
Mosze (?) |
|
|
|
8156 |
Dow Berisz |
|
|
|
|
|
8167 |
Sara |
|
|
|
|
|
8171 |
[...] Szmuel |
|
Jakow Mosze |
|
|
|
8180 |
|
|
Szymon |
Taberman |
|
Mężczyzna |
8186 |
|
|
|
|
16.07.1915 |
|
8191 |
Awraham Arie |
|
Jehuda |
|
|
|
8195 |
Mordechaj Symcha |
|
Zysze |
|
03.10.1923 |
Lewita |
8199 |
Chana Peri[...] |
|
A[...] |
|
|
|
8220 |
Dawid |
|
Awraham |
|
5695 |
|
8222 |
|
|
Jakow |
[...]tebil (?) |
|
Ojciec Fuks, lewita |
8226 |
Jakow |
|
|
|
|
|
8230 |
|
|
Dawid |
|
|
|
8232 |
|
|
|
[....]szterin |
|
|
8242 |
|
|
Efroim |
|
|
|
8242 |
Aharon Urisz (?) |
|
Mosze |
Bajter (Bajtel?) |
|
Prawdopodobnie Uris Bajtel, syn Moszka i Rywki z domu Jurcajg, urodzony w 1858 roku. |
8258 |
Aharon |
|
Izrael |
|
|
Żył 44 lata |
8260 |
|
|
|
[...]eltowt |
5694 |
|
8262 |
Sara |
|
|
|
|
|
8277 |
|
|
|
|
|
fot. Krzysztof Bielawski |
fot. Krzysztof Bielawski |
fot. Krzysztof Bielawski |
fot. Krzysztof Bielawski |
|
|
|
|
fot. Jacques Lahitte |
fot. Jacques Lahitte |
fot. Krzysztof Bielawski |
fot. Krzysztof Bielawski |
Poszukujemy wszelkich informacji o cmentarzach żydowskich w Zamościu,
m.in. o ich wyglądzie w przeszłości oraz o procesie dewastacji. |
|
Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji. |
|