Cmentarz żydowski w Zambrowie znajduje się pomiędzy ulicami Łomżyńską i Marii Konopnickiej. Nekropolia położona jest na rozległym wzgórzu, ze stromym spadkiem od północnego zachodu i zajmuje działkę geodezyjną nr 201401-1.0001.184/4 o nieregularnym kształcie i powierzchni 10 908 m kw.

Początkowo zambrowscy Żydzi grzebali swoich zmarłych w oddalonej o około 11 km Jabłonce. I choć bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza istniało w Zambrowie już w 1741 r., to własne miejsce pochówku udało się zorganizować dopiero w 1828 r. Grunt na cmentarz przekazał Lejb z Chojny. W 1890 r. w związku z zapełnieniem cmentarza, dokupiono sąsiednią działkę.

Jak wynika z rozmów z okolicznymi mieszkańcami, przed drugą wojną światową cmentarz był ogrodzony kamiennym murem. U zbiegu ul. Łomżyńskiej i ul. Żytniej znajdował się murowany dom przedpogrzebowy. Kondukty podążały na cmentarz ul. Łomżyńską, a zgodnie z żydowską tradycją żałobnicy wracali z pogrzebu inną drogą (według wspomnień jednego z mieszkańców - obecną ul. Wilsona). Na podstawie materiału ikonograficznego zamieszczonego w Księdze Pamięci Zambrowa można wnioskować, że w okresie wegetacji cmentarz porastały wysokie trawy. Wyraźnie widać, że większość macew zdobiły polichromie. Za cmentarzem znajdował się wiatrak.

Pod koniec czerwca 1941 r., po agresji III Rzeszy na Związek Radziecki, na cmentarzu prawdopodobnie doszło do egzekucji, w której rozstrzelano kilka osób współpracujących wcześniej z administracją radziecką. W czasie drugiej wojny światowej rozpoczął się proces niszczenia nekropolii. Na rozkaz nazistów żydowscy robotnicy przymusowi wyrwali część nagrobków, które później użyto do utwardzania dróg. Dewastacja była kontynuowana także w okresie powojennym. Macewy wykorzystywano do celów budowlanych oraz do wykonywania prymitywnych tarcz szlifierskich. Według autorów nieistniejącej już strony www.kirkut.zambrow.net , na przełomie XX i XXI w. sytuacja cmentarza znacznie pogorszyła się. Do dziś nekropolia stanowi miejsce libacji i jest zaśmiecana.

Pomimo prac porządkowych prowadzonych między innymi przez The Matzevah Foundation oraz Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, stan cmentarza jest bardzo zły. Wiele nagrobków jest przewróconych i przemieszczonych w stosunku do miejsca właściwego pochówku, część macew jest rozbitych. Na szczycie wzgórza w kwietniu 2014 r. stwierdzono znaczne zaśmiecenie. Na zboczu wzniesienia okresowo można odnaleźć kości. Ogrodzenie cmentarza - składające się z reliktów przedwojennego muru i wykonanego po wojnie ogrodzenia z betonowych elementów prefabrykowanych oraz siatki drucianej - jest niekompletne i nie stanowi zabezpieczenia przed wandalizmem. Brak jest śladów po zburzonym domu przedpogrzebowym.

W ostatnich latach Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich przeprowadziła spis zachowanych nagrobków. Dane zmarłych odczytane ze 169 macew zostały umieszczone na stronie internetowej www.cemetery.jewish.org.pl. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek upamiętnia Jehudę Lejba syna Mosze Segala, zmarłego w 1829 roku.

Największa koncentracja nagrobków występuje na szczycie wzgórza. Większość z nich wykonana jest z płyt piaskowcowych oraz polnych kamieni granitowych. Na cmentarzu można odnaleźć też pojedyncze macewy z czerwonego granitu, betonu oraz betonowe obramowania zniszczonych nagrobków. Na uwagę zasługuje grupa granitowych macew XIX-wiecznych, o archaicznym kroju liter. Pod względem formy wyróżnia się nagrobek Zelmana Szkłowina w kształcie złamanego pnia drzewa. Wszystkie macewy zwrócone są licem w kierunku północno-zachodnim.

W dn. 14 sierpnia 2012 r. przy wejściu od strony ul. Łomżyńskiej, dzięki połączonym staraniom Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, Funduszu Michaela Traisona dla Polski oraz Fundacji Macewa, odsłonięto umieszczoną na granitowym głazie tablicę z napisem: "Cmentarz żydowski w Zambrowie, założony w XIX w. Żydzi mieszkali w Zambrowie od XVIII w. 1.09.1939 r. mieszkało tu 3500 Żydów - niemal 50% populacji miasta. W 1941 r. Niemcy rozstrzelali blisko 2000 Żydów, pozostałych uwięzili w getcie, a po jego likwidacji w zimie 1942/1943 r., ostatnich Żydów z Zambrowa wywieziono do obozu zagłady w Treblince. Cześć ich błogosławionej pamięci".

Autor: Krzysztof Bielawski
Polecamy odwiedzenie stron internetowych:
Wirtualny Sztetl
The Matzevah Foundation
Księgę Pamięci Zambrowa znajdziesz tutaj