Pierwszym Żydem zameldowanym w Zalewie był kupiec Hirsch Hammerstein, który obywatelstwo otrzymał w dniu 12 lutego 1816 r . Jednakże już w 1813 r. mieszkał tu, być może tymczasowo, Natan Joseph Fürst, który wyposażył na wojnę z Francją jednego żołnierza piechoty. Niewykluczone, że osiedlił się on z czasem na stałe w mieście, gdyż nazwisko Fürst było popularne wśród zalewskich Żydów. Ciekawa jest także informacja dotycząca starań Żyda, niejakiego Joachima Marka z Flatowa, który już w 1785 r. prosił o przyznanie mu zezwolenia na osadnictwo. W piśmie skierowanym do króla pruskiego uzasadniał, że posiada spory majątek, a także gotów jest sprowadzić do miasta sukno i porcelanę z Berlina. Zobowiązywał się także przekazywać dla kasy miasta 5% swoich dochodów. Prośba została odrzucona. 12 października 1844 r. król Wilhelm IV zatwierdził istnienie w Zalewie gminy żydowskiej i prawnie zezwolił na prowadzenie synagogi oraz użytkowanie cmentarza.

W okresie hitlerowskim nastąpiły prześladowania ludności żydowskiej. W dniu 9 listopada 1938 r. wieczorem wybuchł pożar synagogi. Straż pożarna, która przyjechała do gaszenia, otrzymała nakaz od członków NSDAP, aby nie gasić synagogi, tylko chronić sąsiednie domy. Następnego dnia o 7:00 członkowie SA aresztowali rabina Płońskiego, wraz z małżonką stawiając im zarzut podpalenia. Od tego też czasu podejmowano coraz to bardziej radykalne kroki w celu usunięcia pozostałych w mieście Żydów. Jedna z ostatnich osób pochodzenia żydowskiego, Anna Oschizko - pół-Żydówka, która od 1923 r. wyznawała wiarę chrześcijańską, została zabrana najpewniej do obozu koncentracyjnego w 1942 roku.

Cmentarz żydowski w Zalewie znajduje się przy ul. Sienkiewicza, nad rzeką Trumpiną, w niewielkiej odległości od centrum miasta. Został założony przez kupca Josifa Saula Rosenbacha w 1829 r. Ten sam kupiec wraz z Salomonem Lasersteinem wykupił w 1838 r. plac przy ul. Więziennej, wraz z domem dzwonnika, gdzie założono dom modlitwy. Rosenbach cieszył się dużym zaufaniem mieszkańców gdyż w 1840 r. wybrano go do Rady Miejskiej. Jego grób znajduje się do dziś na cmentarzu żydowskim, zaraz na jego początku, przy charakterystycznym drzewie. Cmentarz zajmuje obszar około 0,10 ha, w czasie rozpoznania terenowego przeprowadzonego 14 października 2006 r. udało się zlokalizować 44 mogiły. Przeważającą część otoczona jest obramówkami, przy niektórych nadal stoją macewy. Większość posiada inskrypcje w języku hebrajskim, niektóre są dwujęzyczne - hebrajsko-niemieckie.

Do końca lat dziewięćdziesiątych XX wieku był zarośnięty, nie oznakowany i stopniowo ulegał dewastacji. W 2003 r. Stowarzyszenie Społeczne "Nasza Więź" przedstawiło projekt mający na celu ratowanie cmentarza. W 2004 r. przyznano Stowarzyszeniu 5.500 zł. W wyniku przeprowadzonych prac, teren został oczyszczony i ogrodzony. Zamieszczono też tablicę informacyjną. Cmentarz należy do najlepiej zachowanych tego typu obiektów w województwie warmińsko-mazurskim.

tekst: Seweryn Szczepański
Bibliografia:
- E. Deegen, Geschichte der Stadt Saalfeld Ostpr., Saalfeld 1905.
- E. Klein, Leben in schwerer Zeit 1893 bis 1990, Oberhausen-Osterfeld 1988.
- K. Skrodzki, Dzieje Ziemi Zalewskiej, Zalewo 2005.
- Żydzi w Zalewie w relacjach przedwojennych mieszkańców miasta, "Zapiski Zalewskie" 2006, nr 10.

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe jest wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.