Cmentarz żydowski w Zakroczymiu znajduje się na wzniesieniu przy ul. Parowa Okólna, przy posesji nr 33. Cmentarz powstał prawdopodobnie około 1820 r., w okresie formowania się miejscowej gminy żydowskiej (od 1822 r. dozoru bóżniczego). Był wzmiankowany w Etacie dla Kasy Bóżnicznej miasta Zakroczymia na lata 1843-1846, w którym wyszczególniono "czynsz z gruntu, na którym kierkut stoi". Cmentarz

Zakładając, że rocznie w Zakroczymiu umierało około 20-25 Żydów (tylko w latach 1895 - 1905 zmarło 263 osób), można przyjąć, że w ciągu około 100 lat funkcjonowania cmentarza, dokonano na nim około 2 tys. pochówków.

W 1939 r., podczas przygotowywania umocnień obronnych, część cmentarza uległa dewastacji. Relacja dotycząca tych wydarzeń znajduje się w Archiwum Ringelbluma: "Już 20 sierpnia na całym obszarze naszego miasteczka pracowano gorączkowo, kopano różne okopy i schrony. (...) Pewien kapitan prowadzący roboty domagał się zgodnie ze swoimi planami, żeby schron zrobiono na cmentarzu, co wymagało przeniesienia wielu grobów z nowego i starego cmentarza. Spowodowało to w mieście wielkie zamieszanie i natychmiast delegacja złożona z rabina i przedstawicieli miasta udała się do kapitana, którego trudno było odnaleźć. (...) Pokazanie się żydowskiej delegacji wywołało, z powodu dużego antysemityzmu w wojsku, kpiny. Żołnierze rzucali kamieniami i błotem, tak że ledwie uszliśmy z życiem. Kiedy spotkano prowadzącego roboty, okazał on zrozumienie dla sprawy, od razu poszedł z delegacją na cmentarz i zmienił trochę plan, żeby nie trzeba było wyrzucać tak wielu zmarłych" (Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Archiwum Ringelbluma, sygn. ARG I 1085 (Ring. I/943), NN, Relacja "Zakroczym", k. 1).

Jak wynika z rozmowy z pragnącym zachować anonimowość świadkiem, przed wojną cmentarz prawdopodobnie nie był ogrodzony, znajdowały się na nim nagrobki z piaskowca. Obiekt został zniszczony przez niektórych mieszkańców Zakroczymia, którzy macewy wykorzystali do prac budowlanych oraz jako tarcze szlifierskie.

W 1980 r. jeden z mieszkańców Zakroczymia w liście do Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego napisał: "Zwracam się z prośbą o zaopiekowanie się kerkutem, to znaczy cmentarzem żydowskim. Otóż ja mieszkam koło tego cmentarza i nie mogę patrzeć na to wszystko. Na tym cmentarzu ludzie pasą bydło i konie, a także to bydło oddaje kał na te groby. Ludzie wynoszą z ubikacji, a także i śmieci wynoszą na groby. Także wykopują i kości leżą na wierzchu. Zwracałem się z prośbą do Naczelnika. Powiedział, że jego to nie obchodzi. Bardzo proszę o przyjechanie" (Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego w Polsce. 1949-1992 (od 1992 Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP), sygn. 360, list z 03.07.1980, brak numeracji).

W 1996 r. wskutek zawiadomienia złożonego przez jednego z mieszkańców Nowego Dworu Maz., Referat Budownictwa i Architektury Urzędu Gminy w Zakroczymiu wszczął postępowanie w sprawie obiektów wybudowanych na cmentarzu. W sprawie interweniował m.in. Żydowski Instytut Historyczny i Fundacja Nissenbaumów. W 1998 r. postanowieniem Sądu Rejonowego w Nowym Dworze Maz., działki geodezyjne 32/12, 32,13 i część działki 36/1 przyznano pod zabudowę i uprawy rolne. W przyjętym w 2007 r. miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, cmentarz został zakwalifikowany do "obiektów i miejsc o wartościach kulturowych nie objętych prawną ochroną".

Obecnie w obrębie cmentarza brak jakichkolwiek nagrobków, teren wykorzystywany jest jako plantacja truskawek, jego część została zabudowana. W ostatnich latach przez działkę cmentarną przeprowadzono drogę gruntową, przeciwko czemu protestowała Komisja Rabiniczna do spraw Cmentarzy.

W 2022 r. na cmentarzu odsłonięto pomnik z czarnego granitu w formie steli o półkolistym zwieńczeniu, z wyciętą w górnej części gwiazdą Dawida, z napisem w językach polskim i hebrajskim o treści: "W tym miejscu znajduje się cmentarz żydowski, zniszczony w czasie II wojny światowej. Cmentarz żydowski zwany jest po hebrajsku "beit chaim" - domem życia, "beit kwarot" - domem grobów, "beit olam" - domem wieczności. Nazwy te nawiązują do świętego statusu cmentarza w judaizmie, który zakłada nienaruszalność pochowanych ciał zmarłych. Pamięci spoczywających w tej ziemi Żydów z Zakroczymia i okolic. Niech ich dusze mają udział w życiu wiecznym". W ramach prowadzonego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego programu "Oznakowanie cmentarzy żydowskich na terenie Rzeczypospolitej Polskiej" na cmentarzu umieszczono dodatkową tablicę informacyjną.

tekst: K. Bielawski
Źródło:
AGAD, Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego, sygn. 190/1672, Akta tyczące się gminy
żydowskiej w Zakroczymiu w województwie płockim.
AŻIH, Archiwum Ringelbluma, sygn. ARG I 1085 (Ring. I/943), NN, Relacja "Zakroczym".
Cybulko Z., Kotyńska J., Tomecka B., Karta cmentarza nr 9794, [bmw] 1985.
Dymek A., Zakroczym, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX-XX w., Pułtusk 2005.

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.