Okresowo - przynajmniej w drugiej połowie XVIII w. - zgodnie z zaleceniami miejscowego rabina Aszera, na grobach nie stawiano macew, aby nie zawstydzać ubogich, których nie stać było na zakup nagrobka.

Cmentarz służył jako miejsce pochówku dla Żydów z Wyszogrodu oraz innych miejscowości, m.in. Chociszewa i Czerwińska. Prawdopodobnie na początku XIX w. jego teren był już zapełniony. W 1831 r., w związku z rosnącą liczbą ofiar epidemii cholery, miejscowy dozór bóżniczy urządził nowy cmentarz, oddalony o ok. 500 m w kierunku północno-wschodnim.

W 1963 r. doszło do osunięcia się skarpy, na której znajdowała się część cmentarza. Przeprowadzono wówczas badania archeologiczne, które kontynuowano w 1971 r. i 1973 r. z udziałem m.in. Bogusława Gierlacha i Marka Piotrowskiego. W trakcie wykopalisk w pasie o szerokości około 20 m, pomiędzy ogrodzeniem przetwórni owoców a skarpą, odsłonięto 49 grobów, z których 26 stanowiły groby dzieci i niemowląt. Ustalono, że pochówki były dokonywane stosunkowo płytko, na głębokości 0,45-1,10 m poniżej współczesnej powierzchni terenu, przy czym najgłębiej sytuowany grób odnaleziono na głębokości 1,20 - 1,45 m. Ciała grzebano na plecach, w pozycji horyzontalnej, na osi wschód-zachód, z głową od strony zachodniej, z rękami wzdłuż ciała, tylko w pojedynczych przypadkach złożonymi na miednicy. Przy szkieletach znaleziono obstawy z desek, prawdopodobnie deski znajdowały się także nad zwłokami. Tylko w kilku przypadkach deski łączono gwoździami. W grobach archeolodzy natrafili także na tłuczone skorupy ceramiczne, kładzione na oczodołach zmarłych oraz żelazne kłódki wielkości od 3 do 9 cm, składane w pobliżu głowy, po jej prawej stronie lub u szczytu czaszki.

Zasłanianie oczu zmarłych można wiązać z zapisem w Talmudzie, stanowiącym: "Każdy człowiek ma za życia zawiść w oczach. Wzrokiem zazdrości i pożąda. Nic, nawet po śmierci, nie jest w stanie uspokoić oczu. Trzeba zatem, by zmarły wyzbył się doczesnych pragnień, a tylko wtedy kończą się nasze pragnienia, gdy się oczy zakryje". Wkładanie do grobu kłódek mogło stanowić symboliczne zamknięcie grobu na wieczne czasy, zamknięcie dla zmarłego świata doczesne lub gwarantować, że zmarły "na tamtym świecie nie będzie mówił, co się tu dzieje".

Podczas prac nie znaleziono macew, na powierzchni gruntu brak było naziemnych śladów wyróżnienia nagrobków, w formie kopców ziemnych czy obmurowań. Niewykluczone, że był to efekt daleko posuniętej dewastacji cmentarza.

Po likwidacji i częściowym wyburzeniu zakładu przetwórstwa owocowo-warzywnego, działka cmentarna jest nieużytkowana. Teren jest częściowo wybetonowany i zajęty przez gruzowisko, w części porośnięty dziką roślinnością. Istnieje ryzyko przeznaczenia działki pod zabudowę. Brak jakiejkolwiek informacji o historii tego miejsca. W Muzeum Wisły w Wyszogrodzie są eksponowane przedmioty wydobyte z grobów podczas wykopalisk archeologicznych - kłódki oraz zapinka od ubrania.

Drugi cmentarz żydowski w Wyszogrodzie - założony około 1831 r. - znajduje się u zbiegu ul. Pokoju i ul. Niepodległości, obok cmentarza katolickiego. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjną nr 4.0001.696/5 o nieregularnym kształcie i powierzchni 14314 m kw.

W latach 1861-1862 z tytułu pokładnego do kasy bóżniczej w Wyszogrodzie wpłynęło 10 rbs 20 kop. Dodatkowo dozór bóżniczy dzierżawił grunt "przy kierkucie", osiągając z tego tytułu 1 rbs 20 kop.

W latach drugiej wojny światowej cmentarz uległ dewastacji. Na rozkaz Niemców macewy wyrwano i użyto m.in. jako krawężniki przy wyszogrodzkich ulicach, część wywieziono do Bodzanowa. Po zakończeniu działań wojennych cmentarzem zajmował się miejscowy Komitet Żydowski. Dzięki staraniom m.in. Lejba Frajzyngera, w 1947 r. na cmentarzu ustawiono pomnik z napisem: "Nawet umarłym nie dali spokoju. Ten cmentarz został zbezczeszczony przez barbarzyńców hitlerowskich w latach 1939-1945. Ufundowano przez Komitet Żydowski. Wyszogród 8.7.47 r.".

W kolejnych latach cmentarz stopniowo niszczał. W 1986 r. Urząd Miasta i Gminy Wyszogród w piśmie do Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce poinformował o zamiarze utworzenia na cmentarzu zieleńca miejskiego.

W 1989 r. w centralnej części cmentarza, dzięki staraniom Żydów wyszogrodzkich mieszkających w Stanach Zjednoczonych, z funduszy Alexa Gmacha wzniesiono pomnik w formie obelisku. Umieszczono na nim tablice z napisami w językach polskim i jidysz: "Pamięci Żydów z Wyszogrodu zamordowanych przez hitlerowców w latach 1939-1945. Komitet Żydowski Polonii Amerykańskiej, Wyszogród 1989 ", " Nawet umarłym nie dali spokoju. Ten cmentarz został zbezczeszczony przez hitlerowskich barbarzyńców w latach 1939-1945 ", "Pamięci wszystkich rodaków Wyszogrodu, zamordowanych przez hitlerowców w latach 1939-1945. Społeczny Komitet. Wyszogród 1989 r.". Od strony ul. Pokoju zbudowano filary bramy. Do 1997 r. cmentarz był porządkowany dzięki finansowemu wsparciu ze strony ocalałego z Zagłady Mariona Brzozowskiego.

W obrębie cmentarza znajduje się kilka nagrobków, m.in. macewa Cwi Josefa syna Jakowa, zm. 23 aw 5665 (24 sierpnia 1905 r.); Sary [...], zm. w 5663 r. (1902/1903 r.) oraz współczesny, symboliczny nagrobek rodziny Brzozowskich. Teren jest nieogrodzony, porośnięty dziką roślinnością. Okresowo na cmentarzu dochodzi do aktów kradzieży (skradziono m.in. żelazne łańcuchy z ogrodzenia pomnika), wandalizmu i zaśmiecania.

Kilka macew pochodzących z tego cmentarza, wydobytych z chodników na terenie miasta, można oglądać w Muzeum Wisły w Wyszogrodzie. Są to piaskowcowe stele z grobów Chaima Henocha syna Jehudy Jakowa, zm. 11 tewet 5670 (23 grudnia 1909 r.); [...] syna Nachuma Josefa, zm. 17 tamuz 5653 r. (01.02.1893 r.) oraz Chaima Icchaka. Fragmenty innych nagrobków składowane są w Zakładzie Gospodarki Komunalnej.

tekst: K. Bielawski
Źródło:
Fijałkowski P., Obrządek pogrzebowy Żydów polskich w świetle badań archeologicznych. O potrzebie badań archeologicznych nad historią i kulturą Żydów w Polsce, "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce" 1989, nr 3 (151).
Modrzewski B., Wyszogród, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Piotrowski M., Próba rekonstrukcji obrządku pogrzebowego ludności żydowskiej na podstawie badań archeologicznych cmentarza w Wyszogrodzie, "Rocznik Mazowiecki" 1987, t. 9.
Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX-XX w., Pułtusk 2005.