Cmentarz żydowski we Wschowie Jewish cemetery in Wschowa Fraustadt

Cmentarz żydowski we Wschowie znajduje się w północno-wschodniej części miasta, przy obecnej ul. 17 Pułku Ułanów. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjną nr 081203 4.0001.670 na planie wydłużonego prostokąta, o powierzchni 6077 m kw.

Historia obiektu sięga XVIII w. Gmina żydowska na początku 1759 r. uzyskała prawo założenia cmentarza, potwierdzone przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W wyniku protestów mieszczan, w 1765 r. biskup poznański zakazał prowadzenia cmentarza, a jego decyzję w 1766 r. i w 1768 r. zatwierdził król, który nakazał zniszczyć cmentarz, a w 1768 r. wygnał Żydów z miasta. Wschowscy Żydzi odwołali się od decyzji biskupa i króla. Sprawa ciągnęła się długo i dopiero w 1785 r. ponownie otwarto cmentarz.

W 1844 r. władze Wschowy potwierdziły prawo własności gminy żydowskiej do działki cmentarnej. W 1858 r. na cmentarzu powstał nowy dom pogrzebowy. Infrastrukturę cmentarną gruntownie przebudowano na początku XX w. W 1904 r. gmina wyburzyła istniejące zabudowania i wzniosła nowy dom przedpogrzebowy, przy którym znajdowały się: garaż na karawan, stajnie i mieszkanie stróża.

Można zakładać, że w ciągu ponad 150 lat funkcjonowania cmentarza, pochowano na nim co najmniej kilkaset osób. Spoczęli tu m. in. rabin Abarbanell, rabin Marcus Grohs i przodkowie dr. Leo Baecka.

Cmentarz pełnił funkcje grzebalne prawdopodobnie do 1940 r. II wojnę światową obiekt przetrwał bez większych zniszczeń. W latach 50-tych XX w. sporadycznie dochodziło do aktów dewastacji. Mieszkańcy osiedleni po wojnie w domach znajdujących się w pobliżu cmentarza, wspominają przypadki kradzieży macew oraz elementów metalowych. W latach 60-tych w ramach ogólnokrajowej akcji "1000 szkół na Tysiąclecie Państwa Polskiego" rozebrano mur oraz wszystkie budynki cmentarne. Pozyskany materiał wykorzystano do budowy Szkoły Podstawowej nr 1.

W dn. 9 maja 1972 r. władze Wschowy wydały decyzję o zlikwidowaniu cmentarza. Około 1978 r. przy użyciu ciężkiego sprzętu usunięto większość macew. Starsi mieszkańcy Wschowy pamiętają swoje zaskoczenie, odgłosy niszczenia nagrobków, powiadomienie milicji oraz brak jakichkolwiek działań ze strony władz.

Macewy prawdopodobnie posłużyły m. in. do utwardzenia ul. Targowej oraz budowy fundamentów niektórych domów jednorodzinnych.

W wyniku dewastacji niemal wszystkie naziemne ślady cmentarza uległy zatarciu. Jego teren częściowo porasta dzika roślinność. W kilku miejscach widoczne są podmurówki nagrobków. Na cmentarzu urządzono boisko do gry w piłkę nożną. Od mieszkańców można usłyszeć historię o kościach, wykopanych podczas ustawiania bramki.

Kilka odnalezionych macew umieszczono w lapidarium Muzeum Rzeźby Nagrobnej we Wschowie przy ul. Polnej. Cztery inne macewy przewieziono na cmentarz żydowskiej w Górczynie koło Szlichtyngowej.

W 2008 r. uczniowie I Zespołu Szkół im. S. Staszica we Wschowie pod opieką nauczyciela Marka Jarosza wykonali prace porządkowe na cmentarzu. Zebrali śmieci, rozebrali bramkę na nielegalnym boisku, zniwelowali wtórnie usypane pagórki. Akcję zrealizowano w ramach programu "Przywróćmy pamięć", prowadzonego przez Fundację Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

O istnieniu w tym miejscu cmentarza przypomina tablica informacyjna z napisem o treści: "Tablica upamiętniająca miejsce cmentarza żydowskiego, założonego w 1765 r., czynnego do 1940 r. Prosimy o poszanowanie tego miejsca wiecznego spoczynku wielu pokoleń mieszkańców Wschowy. B-że pełen miłosierdzia, zasiadający na wysokościach, spraw by znalazła wytchnienie pod skrzydłami B-skiej obecności, świętych i czystych niczym światłość firmamentu niebieskiego..... dusza, która zeszła z tego świata".

W 2015 r. starania na rzecz uporządkowania i upamiętnienia cmentarza podjęło Stowarzyszenie Czas ART. Jego członkowie liczą, że we współpracy z organizacjami żydowskimi oraz władzami samorządowymi uda się zainicjować szereg akcji aktywizujących lokalną społeczność do pracy na rzecz cmentarza i pamięci o kulturze żydowskiej. Stowarzyszenie Czas ART apeluje do mieszkańców o dzielenie się wszelkimi informacjami o cmentarzu, jego zdjęciami. Informacje i materiały można przesyłać na adres czasart@gmail.com.

Wpłaty na rzecz ratowania cmentarza żydowskiego we Wschowie można dokonywać na konto Stowarzyszenia Czas A.R.T.
IBAN: PL 59 8669 0001 2011 0012 2656 0001
SWIFT: GBWCPLPP 59 8669 0001 2011 0012 2656 0001
z dopiskiem: "Cmentarz żydowski"

Tekst: Krzysztof Bielawski, Katarzyna Owoc-Kochańska - Stowarzyszenie Czas ART
Bibliografia: Kirmiel A., Cmentarz żydowski we Wschowie [online] http://www.sztetl.org.pl/pl/article/wschowa/12,cmentarze/2023,cmentarz-zydowski-we-wschowie/?action=viewtable [dostęp: 30.08.2015].