Najprawdopodobniej na przełomie XII i XIII w. powstał za Bramą Oławską (w rejonie dzisiejszych ulic Traugutta, Podwale i Krasińskiego) pierwszy cmentarz żydowski we Wrocławiu. Był długi na 280 i szeroki na 150 kroków, miał około 5 mórg powierzchni. Istniał do kwietnia 1346 r., kiedy to rozpoczęła się jego rozbiórka, zgodnie z pozwoleniem z dnia 27 września 1345 r., wydanym przez zwierzchnika Śląska, króla czeskiego Jana Luksemburskiego. Kamienie nagrobne zostały użyte do naprawy murów, brukowania ulic i budowy budynków. Z tego cmentarza zachowało się kilka macew.

Macewa ze zdjęcia nr 1 jest uznana za najstarszy żydowski pomnik nagrobny w Polsce. Odnaleziono ją w 1917 r. we wrocławskiej katedrze Św. Jana Chrzciciela. Napis na nagrobku głosi: "Kamień ten jest stelą nagrobną pana Dawida o miłym głosie, syna pana Sar Szaloma; przyłączony w drugim [dniu] tygodnia, 25 dnia miesiąca aw w roku 4000 i 800 i 163 od stworzenia świata. Dusza jego związana w węzełku życia".

Macewa stała najprawdopodobniej na mogile kantora, zmarłego 4 sierpnia 1203 r. Paweł Fijałkowski w swym opracowaniu Początki obecności Żydów w Polsce, X-XIII wiek ( Studia z dziejów Żydów w Pols ce, tom I) zwraca uwagę na imię ojca zmarłego: "Ojciec Dawida nosił imię Sar Szalom - co znaczy Książe Pokoju - bardzo rzadkie wśród ówczesnych Żydów europejskich, nie występujące wśród Żydów niemieckich, częste natomiast na Bliskim Wschodzie. Dlatego też badacz dziejów Żydów śląskich Markus Brann wysnuł wniosek, że ojciec Dawida lub on sam był przybyszem znad Nilu lub Eufratu".

Fragment macewy ze zdjęcia nr 2 to część nagrobka Arona syna Abrahama; zmarłego po 1239/1240 r. Została odnaleziona w 1924 r. przy domu przy obecnej ul. Kiełbaśniczej 5.

Na zdjęciu nr 3 widnieje nagrobek Chaima syna [....], zmarłego 15 tewet 5007 roku (25 grudnia 1246 r.). Stela została odnaleziona na dziedzińcu ratusza w 1848 roku.

Niekompletna macewa na zdjęciu nr 4 została odnaleziona w 1936 r. w skarpie odrzańskiej pomiędzy obecnymi mostami Pokoju i Grunwaldzkim. Pochodzi z grobu Jakuba (?) syna Chaima, zmarłego 18 ijar 5103 r. (13 maja 1343 r.).

Na zdjęciu nr 5 widnieje największa z zachowanych średniowiecznych macew, odnaleziona w domu parafii katolickiej w Leśnicy (obecnie część Wrocławia). Inskrypcja wyryta na nagrobku głosi: "Tutaj pogrzebany mąż czysty, człowiek nieskazitelny, skruszony i pokorny pan Samson, syn pana Izaaka, którego krew przelał okrutny potwór. Ukochany, święty pan został wezwany, by zamieszkać w siedzibie w cieniu Mieszkańca niebios 28 przed świętem nowego miesiąca szwat roku 105 szóstego stulecia. I niech będzie jego wola, aby był młodzieniec z mężami godnymi Ananiaszem, Miszaelem i Azariaszem i wszystkimi sprawiedliwymi w ogrodzie Eden. Amen, Amen, Amen. Sela, Sela, Sela". Podana w inskrypcji data 28 tewet 5105 r. odpowiada 3 stycznia 1345 roku.

Macewę nr 1 można oglądać w Muzeum Historycznym we Wrocławiu przy ul. Kazimierza Wielkiego 35, macewę nr 3 w Muzeum Archeologicznym we Wrocławiu przy ul. Cieszyńskiego 9. Pozostałe nagrobki przytwierdzono do muru cmentarza przy ul. Ślężnej.

tekst & zdjęcia: Małgorzata Frąckowiak
Źródło: M. Wodziński, Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII-XVIII wieku, Wrocław 1996, ss. 167-197.
Kliknij tu, by obejrzeć film video "Średniowieczny cmentarz za Bramą Oławską"