Gmina żydowska w Wolbromiu posiadała dwa miejsca pochówku. Według ks. Jana Wiśniewskiego, najstarszy cmentarz powstał w 1736 r.: "Kierkut (kirkow) żydowski w 1736 r. żydzi założyli sobie samowolnie za szkołą żydowską, w której się modlili. Pozwolenie podobno otrzymali od Jana Dembińskiego starosty wolbromskiego i Jacka Wojakowskiego pewnie dzierżawcy. Dopiero 10 marca 1740 r. w Kielcach kardynał Lipski dał im pozwolenie". Cmentarz zajmował działkę na planie litery L, na północno-zachodnich obrzeżach miasta, przy obecnej ul. Bocznej.

Brak bliższych informacji o historii cmentarza. 3 września 1942 r., tuż przed akcją eksterminacji wolbromskich Żydów, miejscowy rabin wraz z kilkoma osobami miał pogrzebać na cmentarzu zwoje Tory.

Plan Wolbromia z 1935 r. z zaznaczonym najstarszym cmentarzem żydowskim.
Źródło: Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego 1919-1939.

Oba cmentarze uległy daleko posuniętej dewastacji. W latach PRL na cmentarzu przy ul. Bocznej wybudowano stację pomp. Wszelkie naziemne ślady nagrobków uległy zatarciu. Zabudowany został także cmentarz przy ul. Skalskiej - w jego wschodniej części wzniesiono szkołę oraz ośrodek pomocy społecznej. W obrębie cmentarza zachowały się nieliczne destrukty nagrobków, głównie ich betonowe fundamenty.

W drugiej połowie lat 70. o zabezpieczenie i upamiętnienie cmentarza zabiegał Żydowski Związek Zagłębia i Wolbromia, reprezentowany przez rabina Chaima Wolhendlera. Związek wystąpił o "zezwolenie na ogrodzenie pozostałych resztek cmentarza żydowskiego w Wolbromiu, wbudowanie tablic nagrobkowych i odbudowę zniszczonej przez Niemców w czasie okupacji kapliczki cmentarnej, w której pochowani zostali słynni rabini. Uporządkowanie części cmentarza żydowskiego o powierzchni około 1200 m kw., na której zachowały się pozostałości grobów".

3 października 1977 r. Urząd Wojewódzki w Katowicach wyraził zgodę "na uporządkowanie, ogrodzenie i ewentualne wmurowanie kilku tablic nagrobnych", zajmując jednocześnie "stanowisko negatywne w sprawie odbudowy zniszczonej kapliczki cmentarnej". W wewnętrznej korespondencji urzędnicy komentowali: "I tak dobrze, że nie ma krzyku o już zagospodarowane części cmentarza". W latach 1978-1979 fragment terenu został ogrodzony. Kilka tygodni po zakończeniu prac ujawniono kradzież ogrodzenia. Wobec niewykrycia sprawców, 20 grudnia 1979 r. Prokuratura Rejonowa w Olkuszu umorzyła sprawę.

Wskutek monitów rabina Wolhendlera i związanych z nim osób, Urząd Miasta i Gminy w Wolbromiu "zdecydował się wykonać nowe ogrodzenie cmentarza i sfinansować je z własnych środków. Wykonano ogrodzenie z słupków betonowych i siatki metalowej, wstawiono bramę oraz zgodnie z wcześniejszym wnioskiem rabina Wolhendlera postawiono na cmentarzu nagrobek betonowy (2 x 1 m) z płytą metalową z napisem w języku hebrajskim. W miesiącu październiku 1981 r. roboty związane z ogrodzeniem i wybudowaniem płyty nagrobnej zostały ostatecznie zakończone".

W 1988 r. dzięki staraniom Fundacji Rodziny Nissenbaumów, we współpracy z Radą Ochrony Pomników Walk i Męczeństwa oraz Urzędem Miasta i Gminy Wolbrom, część cmentarza została ogrodzona żelaznymi przęsłami osadzonymi na betonowej podmurówce. Wykonano również pomnik ku czci ofiar Zagłady, nawiązujący formą do bramy, z napisami w językach hebrajskim i polskim : "Pomnik poświęcony pamięci 4500 obywateli polskich narodowości żydowskiej, mieszkańców Wolbromia, zamordowanych przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Wolbrom 1988. Ufundowane przez społeczeństwo oraz Fundację Rodziny Nissenbaumów. Rada Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa". W pobliżu stanął mniejszy, stylizowany na macewę, pomnik z napisem: "Tu spoczywają prochy moich braci Jechiela i Israela, zamordowanych przez hitlerowców w czasie II wojny światowej. Chaba Norbert".

W 2009 r. władze powiatu przystąpiły do budowy sali gimnastycznej przy Zespole Szkół w Wolbromiu. Po rozpoczęciu prac ziemnych natrafiono na kości. Inwestycję wstrzymano i ostatecznie odstąpiono od niej w 2011 r. Wykonawca podał powiat do sądu o odszkodowanie z tytułu utraconych korzyści.

Tekst: K. Bielawski
Źródło:
AAN, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 132/289, Obiekty judaizmu woj. katowickiego, k. 205-236.
Cieślik I., Kocjan K., Wolbromscy Żydzi, Wolbrom 2012, s. 17, 57.
Fishman S., Wolbrom, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933-1945, t. 2, cz. A: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, red. M. Dean, Bloomington 2012, s. 595.
Jagielski J., KJ, " Ziemio nie kryj mojej krwi, izby mój krzyk nie ustawał" , Kalendarz Żydowski 1989-1990,
red. J, Korzeniowski, Warszawa 1990.
Kocjan K., "I tak dobrze, że nie ma krzyku o już zagospodarowane części cmentarza". Rabin Chaim Wolhendler i wolbromski cmentarz żydowski (1977-1984), "llcusiana" 2015, nr 13, s. 63-82.
Ponikowska K., Wolbrom: działka, gdzie jest cmentarz żydowski, jest nadal niezagospodarowana [online] https://olkusz.naszemiasto.pl/wolbrom-dzialka-gdzie-jest-cmentarz-zydowski-jest-nadal/ar/c3-1846929
[dostęp: 29.11.2020].
Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945, województwo katowickie, Warszawa 1985, s. 131-134.
Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem,
Marjówka Opoczyńska 1933, s. 481.

foto: M. Płoszaj
Kliknij tu, by obejrzeć film nakręcony na tym cmentarzu