Cmentarz gminy żydowskiej w Wiźnie znajduje się we wsi Ruś, po zachodniej stronie drogi biegnącej równolegle do Narwi, przy posesji numer 4. Jego lokalizację można znaleźć na przedwojennej mapie, opracowanej przy Wojskowy Instytut Geograficzny.

Cmentarz został założony prawdopodobnie w drugiej połowie XVIII w. Jego istnienie wzmiankowano w protokole wizytacyjnym parafii rzymsko-katolickiej z 1781 r.: "Żydzi w tym mieście mieszkający nie mają synagogi, tylko w swoich domach odprawują nabożeństwo. Mogiłki czyli kierchów dla małych dzieci i ubogich mają w lesie za miastem z dawnych czasów wyznaczone".

Przed wojną cmentarz zaczynał się blisko drogi i rozpościerał w kierunku zachodnim, zajmując zbocze wzgórza, sięgając prawdopodobnie do jego górnej krawędzi. Ze zdjęć zgromadzonych na stronie http://gutstein.net/wizna/cemetery.htm wynika, że w okresie międzywojennym znaczna część cmentarza nie była zadrzewiona.

Na cmentarzu pochowano między innymi ofiary mordów, do jakich doszło latem 1941 r., po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej. Przytoczmy tu fragment powojennych zeznań Awigdora Nieławickiego: "W czwartek 26 czerwca 1941 r. przybyło do Wizny 5-6 esesmanów. Tego samego dnia do jednego z domów, w którym mieszkali Żydzi, wrzucili granaty i strzelali przez okna do mieszkania. Znajdowało się tam około 10 rodzin, przeważnie kobiety i dzieci. Wiele z nich zostało zabitych i rannych. Z innego żydowskiego domu esesmani wybrali 16 mężczyzn, wyprowadzili ich za miasto, kazali wykopać doły i tam ich zastrzelili. Wśród nich byli: Chaim Kejman - 35 lat, Welwel Josel Chlipko - 30 lat, Meir Hirsz Nieławicki - dziadek zeznającego, Mordechaj Goldman - 15 lat, Mordechaj Goldman - 55 lat i inni. Po 3 dniach Polacy na rozkaz wójta złapali żydowskich mężczyzn, kazali wykopać zbiorowy dół na cmentarzu żydowskim w Wiźnie i pochować tam 16 zastrzelonych" (źródło: Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, relacja numer 301/384, z języka jidysz tłumaczyła Sylwia Szymańska).

Cmentarz uległ dewastacji, w której uczestniczyli niektórzy mieszkańcy okolicznych miejscowości. Nagrobki wykorzystywano między innymi jako podmurówki budynków i tarcze szlifierskie. Na cmentarzu wzniesiono budynki gospodarcze, a część terenu porosła gęstą roślinnością i była traktowana jako wysypisko śmieci. Granice cmentarza są nieczytelne. Działka cmentarna przez zasiedzenie stała się własnością osoby fizycznej.

Podczas wizytacji cmentarza w lipcu 2014 r. udało się odnaleźć tylko 5 nagrobków, wykonanych z polnych kamieni granitowych. Na podstawie wykonanej dokumentacji fotograficznej odczytano następujące dane osobowe zmarłych: Estera córka Meira [?], zm. 16 szwat [....] ; Hoszea syn Josefa, zm. 9 adar [....]; Chena córka Icchaka, zm. 14 adar 5653 r. (02.03.1893 r.). Położenie 2 pozostałych nagrobków nie pozwoliło na odczytanie imion i dat zgonu. Można zakładać, że macewy znajdujące się na stromym zboczu wzgórza uległy przemieszczeniu w wyniku osuwania się ziemi. Świadczy o tym kąt nachylenia części nagrobków. Dodatkowo na cmentarzu zachowało się kilka betonowych obmurowań grobów.

Wszystkie zbadane epitafia sporządzono w języku hebrajskim. W naczółkach macew wyryto symbole charakterystyczne dla żydowskiej sztuki sepulkralnej: wizerunek ptaka (gołębia?), koronę oraz świecznik. Na jednej z betonowych podstaw widoczna jest Gwiazda Dawida. Oddziaływanie czynników atmosferycznych w połączeniu z brakiem bieżącej konserwacji spowodowało zniszczenie polichromii macew. Jedynie na nagrobku Estery córki Meira [?] zachowały się relikty jaskrawoczerwonego barwnika.

Latem 2014 r. nowy właściciel działki cmentarnej zlecił wykonanie prac porządkowych i ziemnych, między innymi: wykarczowanie roślinności, przekopanie stawu, przekopanie stoku wzgórza. W efekcie prac doszło do naruszenia grobów, a na powierzchni ziemi pojawiły się kości. Wymieszany z kośćmi piach z wykopu wywieziono poza posesję. O sprawie powiadomiona została Komisja Rabiniczna do spraw Cmentarzy.

tekst & zdjęcia: K. Bielawski