Materialnymi śladami po dawnych żydowskich mieszkańcach Wielowsi są zachowane do dziś dwa obiekty: budynek dawnej synagogi i cmentarz żydowski. Ludność żydowska pojawiła się w Wielowsi w drugiej połowie XVII wieku. Gmina wyznaniowa została założona przez Jonatana Blocha i była macierzystą gminą dla powstałych w późniejszym okresie kahałów w Pyskowicach i Toszku.

W centrum miejscowości przy ulicy Gminnej, obok stacji paliw znajduje się budynek, w którym w latach 1771 - 1938 mieściła się synagoga. Gmach ten zachował się do dziś i mimo pogromu ludności żydowskiej w 1938 roku w czasie "Nocy kryształowej", nie został zniszczony przez hitlerowców. Od 1938 roku budynek ten przestał spełniać rolę domu modlitwy. Po II wojnie światowej, synagoga została zamieniona na magazyn zbożowy. Jest to najstarsza zachowana synagoga na terenie Górnego Śląska.

Kolejnym materialnym śladem po dawnych żydowskich mieszkańcach Wielowsi jest cmentarz. Zlokalizowany jest około 600 metrów od drogi w kierunku miejscowości Wojska. Kirkut został założony pod koniec XVII wieku. Dawniej przy wejściu na teren nekropolii mieścił się dom przedpogrzebowy, a cały cmentarz otoczony był kamiennym murem, który został rozebrany po 1945 roku. Do dziś zachowało się około 250 nagrobków. Najstarsza macewa pochodzi z 1722 roku i jest to nagrobek pierwszego żydowskiego mieszkańca Wielowsi, Jonatana Blocha. Przed 1915 r. według spisu najstarszym nagrobkiem zachowanym in situ była nieistniejąca już dziś macewa Jitel córki Aszyka, zmarłej w marcu 1702 r. Jest to miejsce spoczynku nie tylko Żydów z Wielowsi, ale także z Błażejowic, Wojska, a nawet z odległych Tarnowskich Gór i Gliwic. Nie przetrwało ogrodzenie wzniesione w 1749 roku dzięki staraniom syna Jonatana Blocha - Hirsza.

Dziś w Wielowsi nie mieszka już żadna osoba pochodzenia żydowskiego, dlatego zachowany kirkut to miejsce, gdzie o historii wielowiejskich Żydów mówią nam kamienne macewy. Dzięki wykonanym pracom społecznym, nekropolia przestała być wysypiskiem śmieci i udostępniona jest dla zwiedzających. Stało się to możliwe dzięki społecznej grupie składającej się z uczniów koła historycznego działającego przy Szkole Podstawowej w Wielowsi, których opiekunem jest nauczyciel historii Grzegorz Kamiński, rodziców uczniów, władz gminy Wielowieś, sołtysa Wielowsi, oraz jej mieszkańców, którzy wysprzątali społecznie to miejsce kultu. Wszystkie prace na cmentarzu zostały wykonane społecznie. Podjęta przez nas inicjatywa ma na celu ocalenie od zapomnienia historii i kultury żydowskiej w tej miejscowości. Nie jest to tylko jednorazowa akcja. W dalszym ciągu sprawujemy opiekę nad tym zabytkowym obiektem i systematycznie go porządkujemy.

Na temat żydowskiego dziedzictwa Wielowsi wydane zostały pocztówki i foldery w językach polskim, niemieckim i angielskim. Można je zakupić w sklepie papierniczym Magres przy ul. Szkolnej 1, obok kościoła parafialnego w Wielowsi.

Osoby zainteresowane zwiedzeniem wielowiejskiej nekropolii pod opieką p. Grzegorza Kamińskiego
prosimy o kontakt E-mailowy z naszą redakcją.

tekst: Grzegorz Kamiński
konsultacja: Dariusz Walerjański
Polecamy obejrzenie filmu o pracach porządkowych na cmentarzu