Cmentarz społeczności żydowskiej Klasna i Wieliczki, zwany "cmentarzem na Grabówkach", znajduje się na terenie wsi Siercza, na zboczu wzgórza. Cmentarz zajmuje działkę o nieregularnym kształcie i powierzchni około 2 ha.

Data założenia cmentarza nie jest znana. Według różnych źródeł powstał w XVI w. lub XVIII w. Korzystali z niego także Żydzi mieszkający w Podgórzu, którzy w 1877 r. uzyskali zgodę gminy krakowskiej na pochówki na cmentarzu przy ul. Miodowej, a w 1888 r. założyli własny cmentarz, przy czym cmentarza na Grabówkach używali ponownie przez pewien czas w połowie lat 80. XIX w., w związku z zakazem przeprowadzania konduktów przez most na Wiśle.

W okresie międzywojennym cmentarz był otoczony murem z kamienia. Według wspomnień Marii Horobik i Larry'ego Zellnera, dom przedpogrzebowy znajdował się w pewnym oddaleniu, w pobliżu zbiegu obecnych ulic Stromej i Klaśnieńskiej, przy czym na planie Wieliczki z 1944 r. w narożniku cmentarza zaznaczono budynek o nieustalonym przeznaczeniu, prawdopodobnie stróżówkę. Dozorcami cmentarza byli m.in. grekokatolik Michał Halko i Szymon Westreich.

W 1938 r. otwarto nową część cmentarza o powierzchni 1 morgi. Jej teren był otoczony wysokim betonowym murem, wzniesionym przez gminę żydowską kosztem 5000 zł. Otwarcia dokonał rabin P. L. Frenkel. Uroczystości towarzyszył jednodniowy post całej społeczności oraz obchody 300-lecia istnienia bractwa Chewra Kadisza.

12 lub 13 września 1939 r. na cmentarzu pochowano ciała 32 żydowskich mieszkańców Wieliczki, rozstrzelanych we wsi Pawlikowice. Od 27 sierpnia 1942 r. przez kolejne miesiące Niemcy zabili na cmentarzu nie mniej niż kilkuset Żydów, ujętych podczas i po likwidacji getta. Zwłoki ofiar grzebano w miejscu kaźni, w masowych grobach. Prawdopodobnie w latach 80. nad zbiorowym grobem ocalali z Zagłady Żydzi pochodzący z Wieliczki wznieśli pomnik.

Cmentarz uległ daleko posuniętej destrukcji. W liście z 7 grudnia 1946 r. Powiatowy Komitet Żydowski w Wieliczce informował: "Cmentarz istniejący od kilkuset lat został na zarządzenie Kreishauptmana w Krakowie zdewastowany i wszystkie nagrobki wśród nich zabytkowe zostały usunięte i rozdzielone okolicznym gminom wiejskim. Tymczasowy Zarząd Państwowy Kraków-Powiat oddał cmentarz w zarząd naszego Komitetu. Komitet nasz wykonuje na koszt tutejszej garstki ludności żydowskiej płyty betonowe i pomnik dla rozstrzelanych i pochowanych w masowych grobach około tysiąca Żydów, narazie jednak z powodu braku funduszów praca nad ukończeniem została wstrzymana. Cmentarz nie jest oparkaniony. Istniejący parkan betonowy do r. 1943 został przez Treuhändera F-my R. Perlberberg, fabryka skór Wieliczka-Klasno rozebrany i przeniesiony na teren powyższej firmy. Ponowne oparkanienie cmentarza jest bardzo pożądane, gdyż męty społeczne nadal uszkadzają dokonane przez nas prace. Była Izr. Gmina Żyd. w Wieliczce posiada kilka realności i parceli budowlanych, które ulegają zdewastowaniu, wysuwamy przeto propozycje o wystaranie się o zezwolenie sprzedania niektórych realności w celu uzyskania gotówki na oparkanienie".

Po 1945 r. lokalne władze wykorzystały przynajmniej jeden z nagrobków - pochodzący z grobu Izraela Laxa - do wzniesienia pomnika na rynku przed urzędem miejskim.

Na cmentarzu okresowo prowadzone są prace porządkowe. W piśmie Wydziału do spraw Wyznań Urzędu Miasta Krakowa do Urzędu do spraw Wyznań z 6 czerwca 1983 r. stwierdzono: "W 1982 r. staraniem miejscowych władz administracyjnych oraz krakowskiego środowiska Żydów, współdziałających z Urzędem Miasta i Gminy w Wieliczce, cmentarz został uporządkowany kosztem ok. 500 tys. zł. Aktualnie nie wymaga żadnych nakładów". Dwa lata później Wydział Ochrony Zabytków UMK w zestawieniu Zabytki kultury żydowskiej. Potrzeby remontowo-konserwatorskie przy cmentarzu w Wieliczce odnotował "częściowe zabezpieczenie" cmentarza w 1960 r. i zalecał "ogrodzenie siatką i żywopłotem, uporządkowanie terenu, ustawienie przewróconych nagrobków i odczyszczenie, wykarczowanie krzewów i samosiejek. Koszt robót oszacowano na ok. 1,5 mln zł. W 2006 r. teren porządkowali przedstawiciele różnych formacji wojskowych z Wyższej Szkoły Oficerskiej w Tel Awiwie oraz uczniowie Państwowego Liceum Sztuk Plastycznych w Krakowie. W opiekę nad cmentarzem zaangażował się m.in. Adam Aptowicz z Towarzystwa Przyjaźni Izrael - Polska.

Obecnie w obrębie cmentarza zachowało się około 100-150 nagrobków, łącznie z betonowymi obmurowaniami, tumbami, w tym około 30 stel z czytelnymi inskrypcjami, z których najstarsza zidentyfikowana upamiętnia Esterę Miriam córkę Mosze, zmarłą w 1822 r. Widoczne są fragmenty muru. Przy wejściu na cmentarz znajduje się tablica informacyjna oraz pomnik w formie kamiennego bloku, z gwiazdą Dawida i napisem "Pamięci ponad tysiąca Żydów polskich zamordowanych w Wieliczce przez oprawców hitlerowskich w latach 1939-42. Zamordowani zostali m. innymi Eliasz Kichler, Fela Kichler, Nechuma Katz, Feiwel Katz, Jakub Zellner, Teofila Zellner, Jozef Zellner, Mojżesz Zellner, Mala Zellner, Hirsch Goldman, Golda Goldman, Jozef Sznur, Leserkiewicz". Obok pomnika umieszczono stelę z czarnego granitu z napisem: "Tutaj spoczęli w sierpniu 1942 roku Amalia Wilner Aptowicz po 3 latach cierpienia pod okupacją niemiecką, Aharon Jicchak Aptowicz zamordowany przez Niemców wraz z wieloma innymi z Wieliczki i okolicy. Nigdy nie zapomnimy. W imieniu Ich synów bł. p. Nachuma Ryszarda i bł. p. Szymona Wnuki, prawnuki i przyszłe pokolenia. "Pamiętaj co ci uczynił Amalek... (a więc) gdy Pan, Bóg twój da ci... wygładzisz pamięć Amaleka spod nieba (Ks. Powt. Prawa 25,17-19)". Teren porasta las liściasty, złożony głównie z lip, kasztanowców, wierzb, krzewów bzu czarnego i kaliny.

W wyniku restytucji mienia przedwojennych gmin żydowskich, właścicielem cmentarza jest Gmina Wyznaniowa Żydowska w Krakowie. Spis zachowanych macew jest dostępny na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 132/293, Obiekty judaizmu woj. krakowskiego.
AŻIH, Wydział Prawny Centralnego Komitetu Żydów w Polsce 1945-1950, sygn. 303/XVI/150, Kraków WKŻ. Akta organizacyjne.
Gazeta Gminna: Organ Urzędowy Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie 1938, nr 3.
Pudłowska W., Karta cmentarza nr 9369, [bmw] 1991.
Zbroja B., Żydowska Gmina Wyznaniowa w Podgórzu 1891-1936, [w:] "Rocznik krakowski", t. LXX, Kraków 2004.
Żydzi Wieliczki i Klasna 1872-2012. Teksty i fotografie, red. U. Żyznowska, A. Krzeczkowska, Siercza 2012.
Kliknij tu, by obejrzeć krótki film nakręcony na tym cmentarzu