W latach drugiej wojny światowej na cmentarzu dokonywano egzekucji miejscowych Żydów. Pod koniec 1943 r. lub w 1944 r. na rozkaz Niemców żydowscy robotnicy przymusowi ekshumowali z masowych grobów szczątki ofiar mordów i spalili je w obozie założonym przy szkole "Na piaskach", zwanym potocznie Małą Treblinką.
Prawdopodobnie ostatnim pochowanym na cmentarzu był Icchak Kreda, zabity pod koniec 1944 r. podczas próby odzyskania rodzinnej nieruchomości.
W kolejnych dekadach cmentarz ulegał dewastacji. Jeszcze na przełomie lat 50. i 60. znajdowały się na nim liczne nagrobki. Teren został niemal w całości zabudowany, wzniesiono na nim m.in. budynki Państwowego Ośrodka Maszynowego i Zespołu Szkół Zawodowych.
W 1981 r. z inicjatywy Komitetu Społecznego Ochrony Cmentarzy w skrajnej części cmentarza przy ul. Berka Joselewicza rozpoczęto budowę lapidarium, zaprojektowanego przez architekta inż. Wiesława Ratajskiego i wykonanego przez Kazimierza Plebana. Jego centralną część stanowi pomnik nawiązujący formą do tablic przykazań. Umieszczono na nim inskrypcję w języku polskim i hebrajskim: "Pamięci Żydów węgrowskich, zamordowanych przez hitlerowców w latach 1939-1944" (hebr., Pamięci Żydów gminy Węgrów zabitych przez nazistów w latach Zagłady 1939-1944). Na cokole wyryto napis: "Nie zabijaj". Po bokach ustawiono zachowane nagrobki. Pomnik został oficjalnie odsłonięty we wrześniu 1942 r., w 40 rocznicę eksterminacji węgrowskich Żydów.
W latach 2011-2012 r. na zlecenie firmy ADDIT na cmentarzu przeprowadzono wstępne badania archeologiczne, wykonywane pod nadzorem Komisji Rabinicznej do spraw Cmentarzy. Po odkryciu około 50 pochówków prace wstrzymano i zasypano groby.
Spis nagrobków zgromadzonych w lapidarium znajduje się na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich: https://cemetery.jewish.org.pl/list/c_27/?ile=1.
Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AŻIH, Relacje. Zeznania ocalałych, sygn. 301/ 6043, Relacja Władysława Okulusa,
k . 5-6.
Bielawski Sz. F., Ostatni Żyd z Węgrowa. Wspomnienia ocalałego z Zagłady, Warszawa 2015, s. 283.
Bis W., Więckowski W., Cmentarz żydowski w Węgrowie w świetle sondażowych badań archeologicznych, "Rocznik Liwski" 2016/2017, t. IX, s. 109-129.
Swat T., Węgrów za Radziwiłłów (1593-1664), [w:] Węgrów. Dzieje miasta i okolic
w latach 1441-1944, red. A. Kołodziejczyk, T. Swat, Węgrów 1991, s. 28-29. |