Cmentarz społeczności żydowskiej w Trzemesznie znajduje się około 1 km na południowy zachód od centrum miejscowości, w granicach wsi Zieleń, na niewielkim wzniesieniu po wschodniej stronie ul. Orchowskiej, naprzeciwko cmentarza ewangelickiego (współrzędne 52.550784, 17.816699).

Brak informacji o dokładnej dacie założenia, cmentarz powstał powstał nie później niż w czwartej dekadzie XIX w., co potwierdza plan miasta z lat 1835-1836.

Obiekt uległ daleko posuniętej dewastacji. W wyniku zniszczeń do dziś w jego obrębie zachowała się tylko ceglano-betonowa podstawa nagrobka. Podczas wizytacji cmentarza w 1989 r. znaleziono na nim również naczółek nagrobka z piaskowca, bez inskrypcji, z gwiazdą Dawida w zwieńczeniu. Przez wiele lat teren był nieogrodzony, z nieczytelnymi granicami, bez współczesnych form upamiętnienia. Cmentarz porastał las liściasty z gęstym podszytem.

W latach 90. podczas remontu ulicy ujawniono fragmenty nagrobków użytych jako krawężniki. Były to destrukty piaskowcowych stel pochodzące z grobów m.in. Chaima syna Arie [?], zm. 25.03.1912 r.; Jacoba Schachtela zm. 27.04.1899 r.; Rosy Schachtel, zm. 1905 r.; Amalie Schachtel z domu Cohn, zm. 19.07.1920 r., Elki Cohn. Macewy zabezpieczono w stacji wodociągowej Trzemeszeńskiego Przedsiębiorstwa Komunalnego, a następnie w warsztatach dawnej szkoły zawodowej.

W 2021 r. z inicjatywy Agnieszki Kostuch i Katarzyny Sudaj cmentarzem zaopiekowała się grupa miejscowych społeczników, a Fundacja "Kierunek Kultura" rozpoczęła zbiórkę pieniędzy na projekt upamiętnienia. W 2023 r. w miejscu byłego domu przedpogrzebowego urządzono lapidarium. Cmentarz został oznakowany w ramach projektu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Działania otrzymały wsparcie Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, Fundacji Dziedzictwa Kulturowego w Warszawie, Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Poznaniu oraz Gminy Trzemeszno. Więcej informacji o tej inicjatywie moża znaleźć na stronach https://zydzi-trzemeszno.pl oraz www.slawekpastuszka.pl/trzemeszno-cmentarz-zydowski.

Cmentarz jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie figuruje w rejestrze zabytków nieruchomych województwa wielkopolskiego.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AP w Bydgoszczy, Mapy uwłaszczeniowo-regulacyjne, sygn. 6/2255/1.1/996, Trzemeszno miasto, pow. Mogilno - Mapa separacyjna, granice nieruchomości.
Grabowska M., Karta cmentarza nr 14332, [bmw] 1992.
Łuczak T., Palacz T., Zieleń, [w:] Województwo wielkopolskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.