Cmentarz żydowski w Trzebini jest oddalony około 350 m na południe od Rynku, znajduje się po zachodniej stronie ul. Słowackiego i zajmuje działkę na zbliżonym do wydłużonego prostokąta o powierzchni około 0,43 ha.

Cmentarz powstał w 1815 r. W kolejnych latach pochowano na nim m.in. miejscowych rabinów i cadyków: Mosze Jonę Lewiego (zm. 1843 r.), Izraela i Chaima Klugerów (zm. 1869 r.) oraz Awrahama Lewiego (zm. 1895 r.). Nad ich grobami zbudowano ohel. W okresie międzywojennym cmentarz był ogrodzony, przy wejściu znajdował się dom przedpogrzebowy.

W latach drugiej wojny światowej na cmentarzu chowano osoby zmarłe i zabite w obozach pracy przymusowej w Trzebini (tzw. "obóz za torami") oraz w Trzebionce. W czasie wojny rozpoczął się proces dewastacji obiektu, kontynuowany w kolejnych dekadach.

Od 1945 r. do przynajmniej końca 1946 r. cmentarzem opiekował się Komitet Żydowski w Trzebini. 8 listopada 1946 r. przewodniczący Komitetu Isucher Mandelbaum w liście do WKŻ z Krakowie informował: "Nagrobki i pomniki zostały przez nas doprowadzone do porządku. Natomiast mur dookoła cmentarza jest w znacznej części zniszczony. Robotę tę nie jesteśmy z powodu braku funduszu w stanie wykonać. Obecnie sporządzamy nową bramę do domu przedpogrzebowego, która przez okupanta została spalona. Najstarszy pomnik datuje się od około 150 lat wstecz. [...] Znajduje się n tut. cmentarzu grobowiec ohel, w którym pochowani są błp. Rabini tut. Gminy z 5-ciu pokoleń".

28 lipca 1959 r. właścicielem cmentarza - na podstawie decyzji Sądu Powiatowego w Chrzanowie z 15 grudnia 1958 r. - został Skarb Państwa.

Po rozwiązaniu Komitetu Żydowskiego w Trzebini opiekę nad cmentarzem sprawowała Kongregacja Wyznania Mojżeszowego w Krakowie. W 1962 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Trzebini stan cmentarza określiło jako dobry: "Całkowicie ogrodzony murem kamiennym. [...] Ogólnie znajduje się w stanie dobrym. Jest jeden budynek. Są również grobowce i nagrobki w [stanie] dobrym oraz rosną drzewa i krzewy". Dwanaście lat później Urząd Powiatowy w Chrzanowie w poufnej korespondencji do Ministerstwa Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska donosił: "Obiekt zniszczony - mur uszkodzony, nagrobki poprzewracane". Lokalne władze planowały zasadzenie na cmentarzu "zieleni ochronnej", a następnie przeznaczenie go pod budownictwo przemysłowe.

W zestawieniu cmentarzy żydowskich opracowanym przez Urząd do Spraw Wyznań w 1981 r. w przypadku Trzebini podano: "Ogrodzenie z kamienia zniszczone w 50%. Płyty nagrobkowe poprzewracane. Teren zarośnięty krzakami".

W 1988 r. Miejskie Przedsiębiorstwo Gospodarki Komunalnej uporządkowało teren wokół cmentarza i wykonało podstawowe prace porządkowe w obrębie cmentarza. Roboty sfinansowano ze środków budżetowych w kwocie 355 000 zł. W 1990 r. z inicjatywy ziomkostwa Żydów trzebińskich wykonano renowację obiektu. Uroczyste zakończenie prac odbyło się 13 sierpnia 1990 r. Przed ceremonią na kilku nagrobkach nieznany sprawca namalował antysemickie napisy.

Na początku XXI w. Benjamin Yaari zainicjował inwentaryzację zachowanych nagrobków. Jej wyniki opublikowano w 2001 r. w książce Bejt ha-olamin Chszanow Trzebina The Jewish cemeteries of Chrzanow & Trzebinia Cmentarze żydowskie Chrzanów & Trzebinia.

W ostatnich latach, do śmierci w 2019 r., społecznym opiekunem cmentarza był Andrzej Kostka.

Na cmentarzu znajduje się około 250 nagrobków w różnym stanie zachowania (spis dostępny na stronie https://kehilalinks.jewishgen.org/krakow/chrzanow_trzebinia/Trzeb_Cemetery.htm) oraz odbudowany ohel. W południowej części cmentarza zachowały się fundamenty zburzonego domu przedpogrzebowego. Teren jest ogrodzony kamiennym murem.

Obiekt jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz do rejestru zabytków nieruchomych województwa małopolskiego. Klucz do bramy cmentarza znajduje się w Urzędzie Miasta i Gminy Trzebinia.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 131/519, Wyznanie mojżeszowe. Cmentarze w Polsce. Informacja.
AP w Katowicach, Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Chrzanowie, sygn. 1081, Cmentarze żydowskie.
AP w Katowicach, Urząd Wojewódzki w Katowicach, sygn. 1/727, Informacja dotycząca cmentarzy żydowskich
na terenie woj. katowickiego.
AŻIH, Wydział Prawny Centralnego Komitetu Żydów w Polsce, sygn. 303/XVI/150, Kraków WKŻ. Akta organizacyjne.
Łęczycki Sz., Upamiętnienie martyrologii Żydów w Trzebini, "Fołks Sztyme" z 28.09.1990.
Woźniak T., Trzebinia, [w:] Województwo małopolskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
zdjęcia: Barbara Krzanik

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.