Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim został założony w 1831 r. Cmentarz zajmuje działkę na planie litery L, o powierzchni około 3 hektarów, położoną między obecnymi ulicami: Ugaj, gen. Stefana "Grota" Roweckiego, Poprzeczną i Smutną; od północy przylegającej do cmentarza rzymsko-katolickiego. Dzięki staraniom Dawida Halperna, przewodniczącego dozoru bóżniczego w Tomaszowie Maz., teren otoczono ceglanym murem, zakupiono karawan i wprowadzono regulamin cmentarza. Bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza została zorganizowane przez rabina Lejke Zilbera.

Na cmentarzu pochowano kilka tysięcy osób. Spoczywają tu między innymi: Szlama Zalman Blanket - powstaniec styczniowy, Dawid Bornsztajn - fabrykant, Abram Jakubowicz - działacz Bundu i radny Tomaszowa Maz., Chaim Kantorowicz - działacz związkowy i polityczny, członek KPP, PPR i PZPR, żołnierz Wojska Polskiego, założyciel spółdzielni stolarskiej w Tomaszowie Mazowieckim, Aleksander Landsberg - prezes zarządu Spółki Akcyjnej Fabryk Sukna "H. Landsberg", współzałożyciel Towarzystwa Akcyjnego Tomaszowskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu; prezes Gminy Żydowskiej, działacz społeczny; Samuel Steinman - fabrykant, Pinkus Sznycer - lekarz i powstaniec styczniowy, Bolesław Szeps - fabrykant, działacz społeczny, przewodniczący Judenratu w miejscowym getcie; Dawid Warzager - powstaniec styczniowy, artysta malarz, twórca wystroju synagogi w Tomaszowie Mazowieckim; Salomon Wasserman - działacz syjonistyczny, finansista, założyciel i dyrektor Banku Ludowego w Tomaszowie Mazowieckim, Jakub Eliasz Wieliczker syn Awrahama ha-Kohena - rabin, cadyk i przewodniczący sądu rabinicznego w Tomaszowie Mazowieckim. Ostatni pogrzeb odbył się w 1983 r., pochowano wtedy Stanisława Talmana, zmarłego 13 września 1983 r. W 2002 r. w zbiorowej mogile złożono ekshumowane szczątki kilkunastu osób, zamordowanych przez grupę Polaków w nocy z 17 na 18 stycznia 1943 r. w lesie Czółno k. Lubochni.

W latach drugiej wojny światowej na cmentarzu grzebano ciała osób zmarłych lub zamordowanych w getcie. Autorzy Księgi Pamięci Tomaszowa Mazowieckiego tak wspominali te wydarzenia:: "Cmentarz żydowski zapełnił się wieloma grobami dorosłych i dzieci, bezlitośnie zabijanych przez policję za próby opuszczania getta w poszukiwaniu żywności. Ciała były zbierane przez żydowską policję i układane na wozach, które w drodze do cmentarza pozostawiały na drodze plamy z krwi. Krewnym nie zezwalano na udział w pochówku, nie było też ceremonii religijnych. Wozy opróżniano do bezimiennych masowych grobów, razem z ciałami zmarłych na tyfus i ofiar tortur". Tu również dokonywano egzekucji, między innymi w dn. 21 marca 1943 r. w trakcie tzw. "Akcji Purimowej" na cmentarzu rozstrzelano 21 osób. Na rozkaz Niemców część nagrobków wyrwano i wykorzystano do utwardzania ulic i podwórek.

Można przypuszczać, że po zakończeniu działań wojennych ocaleni z Zagłady tomaszowscy Żydzi podejmowali różne prace na cmentarzu. Przenoszono tu ciała osób, ekshumowane z doraźnych mogił z miasta i jego okolic. W 1947 r., w piątą rocznicę likwidacji getta, odsłonięto pomnik ku czci ofiar Zagłady. Jednak z czasem cmentarz popadał w coraz większą ruinę. Stan ten niestety trwa do dziś. Cmentarz stał się miejscem spotkań amatorów libacji na świeżym powietrzu, poważnym problemem jest zaśmiecenie - szczególnie od strony cmentarza katolickiego i ul. Smutnej. Co pewien czas na nagrobkach i ogrodzeniu pojawiają się wulgarne, faszystowskie lub antysemickie napisy. Kilka lat temu rozebrano dom przedpogrzebowy, ostatecznie zawaliły się też ruiny ohelu cadyka Eliasza Jakuba Wieliczkiera. Proces dewastacji w pewnym stopniu zahamowała odbudowa muru cmentarza od strony ul. Smutnej. Konieczne jest przeprowadzanie cyklicznych akcji porządkowych (przede wszystkim usuwanie śmieci) oraz wycięcie zadrzewienia, które utrudnia dostęp do wielu sektorów cmentarza.

W latach 1995-199 z inicjatywy Beniamina Yaari-Walda zinwentaryzowano zachowane nagrobki. W pracach udział brali: Benjamin Yaari, Szlomo Birensztok, Beate Kosmala, Jerzy Wojniłowicz, Michał Rzeźnik. Spis macew wydano w Izraelu w książce Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim.

W 2012 r. studenci ze szkoły Reut w Jerozolimie przeprowadzili prace porządkowe na cmentarzu. W ich trakcie zebrano śmieci i wykarczowano część zarośli i drzew.

Brama znajduje się od strony ul. gen. Stefana "Grota" Roweckiego. Za bramą na pryzmach złożono macewy odzyskane po wojnie z różnych punktów na terenie miasta. Nagrobki te do tej pory leżą nieuporządkowane i niszczeją. Do muru po lewej stronie przytwierdzono kilkadziesiąt macew, odnalezionych w 1999 r. na posesji przy ul. Mościckiego.

Po obu stronach alei głównej znajdują się mogiły i pomniki ofiar Zagłady:
- pomnik z napisem: "Na wieczną pamięć 15000 Żydów Tomaszowa, zamęczonych na śmierć przez hitlerowców w akcji Treblinki 31 X-1 XI 1942". Pomnik ten stoi prawdopodobnie nad zbiorową mogiłą, w której chowano osoby zmarłe i zabite w Tomaszowie Maz. podczas wojny,
- pomnik na grobie 21 osób zgładzonych w trakcie tzw. Akcji Purimowej,
- pomnik na mogile 13 kobiet i mężczyzn, zamordowanych w lesie Czółno w styczniu 1943 r.

Kilkadziesiąt metrów za zakrętem muru, od strony ul. Poprzecznej można odnaleźć gruzowisko, będące pozostałością po ohelu Jakuba Eliasza syna Abrahama z Tomaszowa, zmarłego w dn. 27 maja 1888 r. rabina, cadyka i przewodniczącego sądu rabinicznego w Tomaszowie Mazowieckim. W tym sektorze cmentarza jeszcze niedawno stał dom przedpogrzebowy.

Największa koncentracja nagrobków występuje w środkowej części cmentarza. Łącznie przetrwało około 2.000 pomników nagrobnych w różnym stanie zachowania. Warto zwrócić uwagę na macewy, na których widnieją oryginalne, przedwojenne polichromie (np. macewa Izraela syna Jakowa). Nagrobki odzwierciedlają zróżnicowanie społeczności żydowskiej Tomaszowa Maz. pod względem religijności, obyczajowości i zamożności. Obok typowych macew, z tradycyjną symboliką i inskrypcjami w języku hebrajskim, można znaleźć pomniki o wyszukanych formach i z epitafiami sporządzonymi przede wszystkim w języku polskim. Do takich należą m. in. wykonany z czerwonego granitu wspólny sarkofag Benedykta i Doroty Koral czy nagrobek Chany Perli (Mani) Warzager, również w formie sarkofagu. Intrygujący jest nagrobek Majera Luktera, w którym można dopatrywać się zakazanych w judaizmie wizerunków postaci ludzkich - w tym przypadku płaczących kobiet ze skrytymi głowami. Nagrobki stawiane po wojnie - na mogile Stanisława Talmana oraz na symbolicznym grobie Bernarda i Teodory Bierzyńskich - mają formę charakterystyczną dla pomników z cmentarzy katolickich, a do ich budowy użyto płyty lastryko.

Cmentarz otacza mur z cegły. W ostatnich latach jego ubytki uzupełniono płytami z betonowych elementów prefabrykowanych. Klucz do bramy cmentarza znajduje się przy ul. Grota-Roweckiego 43. Wejście możliwe jest także przez przerwę w murze przy śmietniku obok budynku administracji cmentarza katolickiego.

tekst: Krzysztof Bielawski & Ryszard Bielawski
zdjęcia: Krzysztof Bielawski

Polecamy odwiedzenie stron internetowych:
Wirtualny Sztetl
We remember Jewish Tomaszow!
Cmentarz żydowski w Tomaszowie Mazowieckim
Księga Pamięci Tomaszowa Mazowieckiego
Kliknij tu, by obejrzeć film nakręcony na tym cmentarzu