Cmentarz żydowski w Tarnowie Jewish cemetery in Tarnow

Chronologicznie druga wzmianka o Żydach tarnowskich, pochodzi z końca wieku piętnastego, z dokumentu wydanego w 1498 roku, kiedy to dziedzic Tarnowa Jan Amor Tarnowski uposażał wtedy kanonię świętej Barbary przy tarnowskiej kolegiacie. Między innymi uposażenie to stanowiły również cztery grzywny z łaźni tarnowskiej (...) i cztery grzywny z jatek, czyli kramów sukiennych, albo inaczej z "krajkowego" od wszystkich sukienników i kupców, tak katolików jak i niekatolików, także Żydów.

Czas zatem pokusić się o teorię, iż pod koniec piętnastego stulecia Żydzi w Tarnowie zamieszkiwali już na stałe, skoro mieli tutaj już swoje kramy i opłacali z nich czynsz dziedzicom miasta. Nie sposób natomiast podać danych dotyczących ich liczebności.

Statut gminy izraelickiej w Tarnowie zakładał występowanie dwóch opłat. Jedna, wynosząca maksymalnie tysiąc koron, była opłatą pogrzebową odnoszącą się do zwykłego grobu w zwykłym porządku cmentarza. Pozwolenie na grób w miejscu żądanym lub pozwolenie na grób rodzinny wydawane było na podstawie odrębnej umowy z zarządem gminy. Osobną opłatą, w maksymalnej wysokości czterystu koron, zaś obciążono pozwolenie na postawienie pomnika o szerokości nie przekraczającej jednego metra. Postawienie pomnika o większych rozmiarach także wiązało się z dodatkowym pozwoleniem zarządu gminy. Ubożsi zwolnieni byli z zapłaty za możliwość postawienia pomnika. W 1914 roku opłaty za znalezienie miejsca spoczynku i postawienie pomnika dla Chany Mindli Abedamowej wyniosły dwadzieścia tysięcy koron. Jedno słowo. Dużo.

W odrodzonej Polsce opłaty za usługi pogrzebowe ustalała Rada kahalna. Co ciekawe na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych dwudziestego wieku opłaty maksymalne ustanowione w Tarnowie były z górą cztery razy większe niż w Warszawie. Sięgały, proszę sobie wyobrazić, pięciu tysięcy złotych. Były wręcz zatem makabrycznie drogie, albowiem za willę w Mościcach trzeba było wówczas zapłacić "zaledwie" trzy tysiące sześćset złotych. No ale inwestycja czasowa na cmentarzu nieporównywalnie większa jednak jest.

Wróćmy jednak na chwilę do czasów zaborów. Pod koniec dziewiętnastego wieku, wiele protestów wzbudził sposób chowania zmarłych przez Żydów. Kontrowersje dotyczyły małej głębokości grobu, chowania zmarłych przed upływem czterdziestu ośmiu godzin od momentu zgonu, oraz sposobu transportu zmarłych na cmentarz, często okrytych jedynie całunem. W tej sytuacji 22 czerwca 1884 roku wydano władze austriackie wydały okólnik o trumnach przy grzebaniu Izraelitów w którym zawarte postanowienia nakazywały przewożenie ciał na cmentarz w szczelnie zamkniętych trumnach, bez względu na odległość cmentarza, na rodzaj choroby, która była powodem śmieci. Obowiązek ten został nałożony na władze gmin żydowskich oraz na osoby odpowiedzialne za pogrzeb w tym rodzinę zmarłego. Kary za niestosowanie się do przepisów były dotkliwe, wynosiły około stu złotych grzywny lub groziły dwutygodniowym aresztem.

Przełom wieków dziewiętnastego i dwudziestego przyniósł rozprzestrzenienie się tendencji liberalnych i asymilatorskich, stąd na ulicach Tarnowa pojawił się żydowski karawan, a następnie rozprzestrzenił się zwyczaj rezygnowania z wieńców pogrzebowych na rzecz darowizny na stowarzyszenia dobroczynne. Zwyczaj ów, jak pisze Leszek Hońdo upowszechnił się w okresie międzywojennym.

W czasie Wielkiej Wojny, Tarnów stał się ważnym punktem w dziejach frontu wschodniego, zwłaszcza w okresie od grudnia 1914 roku (od operacji limanowsko-łapanowskiej), kiedy w okolicach miasta ustabilizował się front, do maja 1915 roku (do operacji gorlicko-tarnowskiej). W owym czasie do historii związanej z tarnowskim kirchołem przeszły dwa wydarzenia. Pierwsze dotyczy Żydów tarnowskich, którzy stali się zakładnikami Rosjan. Otóż przypomnieć należy, że od 10 listopada 1914 roku do 6 maja roku następnego miasto pozostawało w rękach Rosjan. W styczniu 1915 roku komendant miasta, podpułkownik Markow zażądał wybrania wśród mieszkańców miasta czternastu zakładników, albowiem podejrzewał tarnowian o kontaktowanie się ze stacjonującymi za Dunajcem wojskami austriackimi. W połowie lutego, a więc kilka tygodni później Rosjanie znaleźli obok cmentarza żydowskiego połączenie telefoniczne. Oskarżono ich zatem o współpracę z wrogiem, zabrano trzydziestu jeden zakładnikow, których odesłano w głąb Rosji, między innymi do Niżnego Nowogrodu.

Na cmentarzu żydowskim w Tarnowie swoje miejsce wiecznego spoczynku znaleźli także żołnierze armii austro-węgierskiej, którzy polegli w walkach toczących się w okolicy. Z dat ich śmierci wynika, że odeszli z tego świata w 1914 i 1915 roku, a zatem przypuszczać należy, że walczyli w okolicach Tarnowa podczas dynamicznej inwazji III Armii generała Radko Dmitriewa na tereny zachodniej Galicji w 1914 roku, bądź zginęli podczas działań związanych z natarciem wojsk państw centralnych podczas operacji gorlicko-tarnowskiej w 1915 roku.

Dziś wiadomo, że mogił żołnierskich jest czterdzieści trzy, wśród których przeważają marnie zachowane, niewielkie nagrobki wymieniające jedyni imię i nazwisko oraz datę śmierci żołnierza. Wyjątkiem jest tu nagrobek Josefa Steinera, zapewne po wojnie ustawiony przez jego rodzinę. Co ciekawe grupa mogił żołnierskich posiada numer 201 w spisie cmentarzy wojennych Zachodniogalicyjskie groby bohaterów powstałym w wyniku pracy oficerów CK Oddziału ds. Grobów Wojennych, Rudofa Brocha i Hansa Hauptmanna.

W wolnej Polsce, Żydzi, którzy zorganizowani byli w zwalczające się intensywnie stronnictwa starali się zdobyć jak najwięcej władzy dla siebie zarówno w zarządzie gminy jak i w mieście. Dopiero ustawa z 5 kwietnia 1928 roku znormalizowała ustrój gmin żydowskich. Wtedy także zaczęły w budżetach gminy pojawiać się pozycje finansowe przewidujące środki na uporządkowanie i utrzymanie cmentarza w czystości.

W kwietniu 1930 roku przyjęto budżet na lata 1930-1931, w którym wydatki na utrzymanie cmentarza założono na 16 513, 15 złotych a dochody oszacowano na około czterdzieści tysięcy. Zatem cmentarz przynosić miał gminie wcale nie liche zyski.

Co ciekawe, mimo, że cmentarz przynosił spore dochody gminie, żebranie w jego okolicach stało się prawdziwym nieszczęściem. Stowarzyszenie dobroczynne "Cedaka" celem zwalczania żebractwa w mieście zaproponowało projekt dosyć oryginalny. Otóż, w kancelarii stowarzyszenia miała być ustawiona puszka, do której każdy chętny mógł wrzucić jałmużnę cmentarną w dowolnej wysokości. Zarejestrowani wcześniej przez stowarzyszenie żebracy mogliby korzystać z tej pomocy. Jak można się domyślać, projekt ów chyba nie rozwiązał problemu żebractwa w okolicach cmentarza, albowiem próżno szukać o nim informacji gdziekolwiek.

4 września 1933 roku, Wilhelm Waldemar Brandt odpowiedzialny za izraelicki urząd metrykalny złożył doniesienie do tarnowskiej prokuratury na Szymona Appela, dozorcę tarnowskiego cmentarza, zarzucając mu zatajenie wobec urzędu metrykalnego dwóch zgonów i przywłaszczenie sobie opłaty pogrzebowej. Były to karty zgonów Mendla Fajkarza, który zastrzelił się w Hotelu Polskim 28 sierpnia 1928 roku, oraz karta Scheindel Kołacz z Nowego Korczyna.

Ostatecznie 15 czerwca 1934 roku sprawa została umorzona z powodu braku dowodów, a sam Wilhelm Brand został w niedługim czasie oskarżony o nielegalne czerpanie korzyści majątkowych przez Dawida Freireicha.

Okres okupacji w Tarnowie, podobnie jak na terytorium całej ówczesnej Polski stał się jedną z najciemniejszych kart ludzkości. Już 7 września w godzinach popołudniowych wojska niemieckie wkroczyły do Tarnowa, rozpoczynając tym samym okres obfitujący w tragiczne, dla społeczności żydowskiej wydarzenia. Po wprowadzeniu niemieckiej administracji rozpoczął się proces materialnego i psychicznego wyniszczania Żydów. Już 20 września 1939 roku Ernst Kundt wprowadził przymus noszenia białych opasek z naszytą gwiazdą Dawida. Co ciekawe opaski noszone wówczas przez Żydów w Tarnowie, oczywiście w kolorze białym miały mieć heksagram w kolorze zielonym. Niemiecka administracja Tarnowa wyprzedziła o niemal dwa miesiące zarządzenie Generalnego Gubernatora Hansa Franka, wydane w Krakowie 10 listopada 1939 roku o powszechnym oznaczeniu Żydów. Rozporządzenie to jest adekwatne do wyobrażeń o niemieckiej dokładności, albowiem narzuca określony wzór opaski którą nosić mają Żydzi. Wraz z utworzeniem Generalnego Gubernatorstwa stworzono obowiązek pracy dla każdego Żyda od czternastego do sześćdziesiątego roku życia. Zablokowano w listopadzie 1939 roku żydowskie konta, zaczęto sporządzać spisy ludności, które jak się później okaże służyć będą dla ułatwienia eksterminacji. Wprowadzono zakaz korzystania z kolei, a tarnowscy Żydzi zamieszkali przy ulicach Wałowej i Krakowskiej mieli w ciągu opuścić swe mieszkania, które zajęte zostały przez Niemców.

Niemcy bezkarnie dokonywali rabunków i mordów, pomiędzy 9 i 11 listopada 1939 roku hitlerowcy spalili podpalili wszystkie synagogi tarnowskie. Latem 1940 roku spędzono Żydów na Rynek i pod pozorem rewizji dokonano grabieży ich mieszkań. 14 czerwca 1940 roku do Oświęcimia udał się pierwszy transport polskich więźniów, wśród których byli ludzie cieszący się powszechnym szacunkiem, jak choćby Zdzisław Simche autor monografii Tarnów i jego okolice .

W czerwcu 1942 roku rozpoczęto "akcje wysiedleńcze" na terenie Generalnego Gubernatorstwa. W mieście, między 11 a 18 dniem czerwca 1942 roku przeprowadzono tzw. pierwszą akcję . Na tarnowskim Rynku oraz w lesie Buczyna w Zbylitowskiej Górze zamordowano kilka tysięcy osób. Do obozu w Bełżcu wysłano około dziesięć tysięcy ludzi. Nikt nie przetrwał obozu, albowiem Bełżec, co zawsze warte przypomnienia, był typowym obozem śmierci, obok Sobiboru, Chełmna nad Nerem i Treblinki.

Kolejne akcje w Tarnowie odbyły się pomiędzy szesnastym a osiemnastym września, oraz piętnastego listopada 1942 roku. Okres pomiędzy i tak wypełniały codzienne rozstrzeliwania pozostałych przy życiu. Do uprzątania zmarłych wykorzystywano bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza , które starało się ze wszystkich sił zachować wszystkie przepisy rytualne podczas chowania pomordowanych. Niemcy przygotowując się do likwidacji tarnowskiej społeczności żydowskiej zwiększyli liczbę członków bractwa do pięćdziesięciu osób. Praca w bractwie nie dawała gwarancji przeżycia w co wierzyła część Żydów.

Ze względu na to, że nie sposób ustalić tak naprawdę gdzie spoczywają zamordowani przez niemieckich zbrodniarzy, by nie dopuścić do przypadkowej ekshumacji, zmarli Żydzi tarnowscy w latach powojennych chowani byli na ścieżkach, albowiem z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością można było stwierdzić, iż nikt na ścieżce pochowany nie został. Dlatego odwiedzając groby ostatnich tarnowskich żydów należy zwrócić uwagę na ich groby ułożone pośrodku alejki.

W 1976 roku cmentarz został wpisany do rejestru zabytków. W 1988 roku został powołany do życia Komitet Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej w skład którego weszli zainteresowani uratowaniem resztek żydowskiego dziedzictwa w Tarnowie. Komitet postawił sobie zadanie otoczenia murem terenu cmentarza. Wyzwanie to zwieńczone zostało sukcesem w 1990 roku. Systematycznie zwożone są i ustawiane na cmentarzu znalezione macewy. Na początku wieku cmentarz doczekał się swojej monografii "Cmentarz żydowski w Tarnowie" autorstwa profesora Leszka Hońdo, pracownika Uniwersytetu Jagiellońskiego, wybitnego i nagradzanego wielokrotnie znawcę cmentarzy żydowskich, do tego tarnowianina.

W 2004 roku dzięki środkom przeznaczonym na ten cel z Województwa Małopolskiego wykonano remont pomnika ku czci zamordowanym Żydom. W roku 2005 wydano przewodnik Tarnowski cmentarz żydowski a późną jesienią otwarto szlak turystyczny prezentujący krótką historię cmentarza oraz kilkadziesiąt najciekawszych nagrobków. Paradoksalnie zatem, najbardziej żywym miejscem świadczącym o żydowskiej bytności w Tarnowie stał się cmentarz, który ciągle jest najbardziej tajemniczą nekropolią miasta.

Cmentarz jest własnością Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie. Opiekę nad nim sprawuje Komitet Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej w Tarnowie. W 2017 r. Komitet pozyskał i przeznaczył na prace porządkowe około 3 mln zł (2,2 mln z funduszy unijnych, pozostałą kwotę z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Miasta Tarnów oraz od potomków tarnowskich Żydów). Podczas trwających dwa lat prac cmentarz został gruntownie uporządkowany. Odbudowano mur, odrestaurowano część macew i dawny dom przedpogrzebowy, urządzono alejki, zainstalowano oświetlenie na cmentarzu, teren przystosowano do poruszania się po nim osób z niepełnosprawnością ruchową. Sporządzony został także spis 5453 zachowanych nagrobków i wydany przewodnik po cmentarzu. Uroczyste zakończenie projektu odbyło się 26 czerwca 2019 roku.

Klucz do furtki cmentarza znajduje się w Muzeum Okręgowym w Tarnowie.