Cmentarz żydowski w Szydłowcu powstał prawdopodobnie około 1711 r., wraz z utworzeniem w Szydłowcu gminy żydowskiej. Założono go w północno-wschodniej części miasta, w sąsiedztwie synagogi.

W różnych źródłach założenie cmentarza żydowskiego w Szydłowcu datuje się na XVII w. Tę datę w swoich opracowaniach podawał początkowo Adam Penkalla. W świetle kwerend przeprowadzonych przez Jacka Wijaczkę, XVII-wieczny rodowód cmentarza został zakwestionowany - w tym okresie osadnictwo żydowskie w Szydłowcu nie było jeszcze dostatecznie rozwinięte.

Na początku XIX w., ze względu na stopniowe zabudowanie działek w pobliżu cmentarza oraz w związku z jego zapełnieniem, zaszła konieczność zorganizowania nowego miejsca pochówku. 14 marca 1811 r. gmina żydowska otrzymała zezwolenie na zakup gruntu o powierzchni ok. 0,7 ha, położonego ok. 140 m na wschód od synagogi.

W 1825 r. oba cmentarze - stary i nowy - ogrodzono parkanem, a między nimi zbudowano dom przedpogrzebowy ("dom na składanie ciał ze wsi przywiezionych, które tam na kilka godzin zostają, dopóki grobowiec nie jest przygotowany").

W 1831 r. na działce znajdującej się na wschód od nowego cmentarza, "daleko w polu pod wsią Sadkiem", urządzono miejsce pochówku zmarłych podczas epidemii cholery.

Najwyraźniej pogrzeby na starym cmentarzu odbywały się jeszcze przez kolejne lata. W 1823 r. dozór bóżniczy wystąpił do władz administracyjnych o zawieszenie na 2 lata decyzji o zamknięciu starego cmentarza, a w 1841 r. mieszczanie w skardze do burmistrza zarzucali mu, że zezwala chować na nim zmarłych. W trakcie dochodzenia wszczętego w następstwie sporządzono opis obu cmentarzy: "Delegowani potem naocznie przekonali się, że jest jeden cmentarz, czyli kierkut, zaraz pod bóżnicą, staremi grobami okryty, na którym nie ma śladu, aby kto ze Starozakonnych nawet przed parą laty był chowany. Drugi opodal tego, również za bóżnicą , lecz dalej za miastem - wzdłuż idący i obok tego jest plac, dotąd całkiem nie zajęty i w znacznej części całkiem pusty, mogiłami świeżemi okryty, naokoło obwałowany, a w części murem opasany, na którem Starozakonnych chowają. Trzeci zaś jest daleko w polu pod wsią Sadkiem, na którym byli choleryczni chowani, a ponieważ Starozakonni nie mają innego miejsca, okopanego, ani obmurowanego na chowanie ciał zmarłych, a zatem zarzut, jakoby na starym kierkucie burmistrz dozwalał chować Żydów - za to iż z nowego użytki ciągnie użytki, nie jest udowodniony".

W 1847 r. podjęto decyzję o ogrodzeniu cmentarza, wtedy zajmującego teren "długości łokci 480, szerokości łokci 81", murem z kamieni, krytym gontem. Prace ukończono w 1852 r. Rok wcześniej Rząd Gubernialny nakazał "stary cmentarz (....) zapieczętować".

W okresie międzywojennym dokonano kolejnych zakupów gruntów, włączając do cmentarza część epidemiczną. Kompleks trzech cmentarzy - złożony ze starego, nowego i cholerycznego - rozciągał się na odcinku około 600 m, od ul. Radomskiej, sięgając do obecnego urzędu poczty przy ul. Staszica. W 1938 r. pomiędzy starym i nowym cmentarzem przeprowadzono drogę Kielce-Warszawa, obecną ul. Kościuszki.

W latach II wojny światowej cmentarz stał się miejscem egzekucji i pochówku ofiar Zagłady. Opracowany przez Główną Komisję Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich. Województwo radomskie wymienia kilka takich zdarzeń:
- w 1941 r. oficer SS z Radomia zastrzelił 2 kobiety: Cukrową (brak imienia) i Taubę Hauz. Ciała pochowano na cmentarzu,
- 21 marca 1943 r. funkcjonariusze Sicherheitspolizei z Radomia rozstrzelali na cmentarzu 10 osób o nieustalonych nazwiskach,
- w 1943 r. żandarmi rozstrzelali na cmentarzu Stefana i Stefanię Kaszubów,
- 30 marca 1943 r. żandarmi rozstrzelali na cmentarzu Bolesława Rzeszowskiego.
26 grudnia 1944 r. żandarmi rozstrzelali na cmentarzu Gloriana Gołasa i Jana Kaszubę.

Na cmentarzu pochowano także ciała osób zamordowanych w różnych punktach miasta podczas likwidacji getta. 23 marca 1943 r. na cmentarzu Niemcy rozstrzelali 117 Żydów, przywiezionych z Radomia.

Po 1945 r. na cmentarzu odbywały się pojedyncze pochówki.

Brak bliższych informacji o dewastacji cmentarza w okresie wojny. Po jej zakończeniu teren był stopniowo zabudowywany. 26 sierpnia 1957 r. Minister Gospodarki Komunalnej wydał zarządzenie o zamknięciu cmentarza "ze względu użyteczności publicznej". 26 listopada 1957 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej zdecydowało o przeznaczeniu części działki cmentarnej na skład drewna, jednocześnie informując o zamiarze wzniesienia na niej domu towarowego i biurowca. W kolejnych latach część cmentarza została przejęta przez Powiatową Spółdzielnię "Samopomoc Chłopska". W 1959 r. PMRN pozytywnie zaopiniowało wniosek Spółdzielni o budowę na cmentarzu Spółdzielczego Domu Towarowego, bloku mieszkalnego oraz 2 pawilonów na narzędzia rolnicze. Na najstarszej części cmentarza urządzono boisko szkolne.

W tym okresie zachowany fragment cmentarza przy ul. Wschodniej ogrodzono ceglanym murem. Złożono na nim nagrobki z zabudowanych działek cmentarza. W latach 60. na cmentarzu zasadzono topole.

W 1967 r. na cmentarzu wzniesiono pomnik z formie pionowej płyty na betonowym cokole z Gwiazdą Dawida i napisem: "W 42. rocznicę masowego mordu grupy 150 Żydów, społeczeństwo miasta i powiatu szydłowieckiego składa hołd około 16 tys. obywateli polskich pochodzenia żydowskiego, straconych w obozach zagłady i zamordowanych przez zbrodniarzy hitlerowskich z terenu Szydłowca i okolic w latach 1939-1943. Szydłowiec, dnia 21 marca 1967 r.".

W 1977 r. Tadeusz Lipiec wykonał plan cmentarza w skali 1:100, na którym oznaczono lokalizację 2950 nagrobków. W tym czasie rozpoczęto inwentaryzację macew. Prace nie zostały doprowadzone do końca.

W 1987 r. inwentaryzację zachowanych macew prowadził Adam Penkalla.

W 2000 r. z inicjatywy Benjamina Yaarego-Walda, przy współudziale m.in. Anny Sokol, Stefana Angresa i Ady Holcman wykonano spis 1950 nagrobków. Wyniki prac opublikowano w książce Cmentarz żydowski w Szydłowcu .

W 2002 r. na wniosek rabina Wolfa Kornreicha z Jerozolimy, w miejscu domniemanego grobu cadyka Natana Rabinowicza Dawida z Szydłowca i jego syna Szragi Rabinowicza z Białobrzegów, wzniesiono ohel zaprojektowany przez Mariusza Rodaka. W prace zaangażowała się Fundacja Rodziny Nissenbaumów. W czerwcu 2005 r. pracownicy Fundacji powiesili w ohelu 3 tablice pamiątkowe poświęcone pochowanym rabinom. W latach 2005-2011 ekipa Fundacji regularnie sprzątała teren cmentarza: usuwała śmieci, butelki, karczowała chwasty, samosiejki itp. Latem 2011 r. Fundacja doprowadziła prąd do ohelu.

W 2010 r. grupa osób związanych z Gminą Wyznaniową Żydowską w Warszawie wykonała ponowny spis nagrobków, obejmujący 2189 macew. Inwentaryzacja jest dostępna na stronie Fundacji Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich: http://cemetery.jewish.org.pl.

Niezabudowana część cmentarza - oznaczona jako działka geodezyjna nr 143005 4.0001.AR 11.4210, o powierzchni 25157 m kw. - rozciąga się od ul. Wschodniej w kierunku wschodnim, wzdłuż ul. Staszica. Jest ogrodzona niskim murem, a od strony zachodniej - płotem z prętów żelaznych na cokole. Wejście znajduje się od ul. Wschodniej. Największa koncentracja macew - w większości ustawionych wtórnie w latach powojennych - występuje w zachodnim sektorze cmentarza. W tej części widoczne są też fundamenty zniszczonego ohelu. Kilkanaście metrów dalej stoi współczesny ohel cadyków Rabinowiczów. Przez cmentarz, na osi zachód-wschód biegnie szeroka aleja. Przy niej, w odległości ok. 190 m od wejścia, znajduje się pomnik ku czci ofiar Zagłady.

Cmentarz - pomimo potężnych zniszczeń - stanowi jedno z największych na Mazowszu skupisk macew. Znawcy żydowskiej sztuki sepulkralnej podkreślają artystyczne walory zachowanych nagrobków. Izabella Rejduch-Samkowa na łamach "Fołks Sztyme" (nr 19/4674 z 12.05.1984 r.) napisała: "szlachetność obróbki kamienia, wysoki poziom artystyczny detalu architektonicznego, motywów dekoracyjnych, bogatych przedstawień symbolicznych, niezwykle starannie wykonanych napisów pięknym kształtem liter alfabetu hebrajskiego, pozwala zaliczyć cmentarz żydowski w Szydłowcu (...) do wybitnych dzieł sztuki, kamieniarskiej i rzeźbiarskiej. (...) Na ten wysoki poziom artystyczny ma-cew wpłynęła miejscowa tradycja; obok kamieniołomów istniały liczne warsztaty kamieniarskie, które wykonywały gotowe elementy architektoniczne jak obramienia okienne. portale, gzymsy, elementy różnych nagrobków, rzeźby i płyty nagrobne".

Obiekt stanowi atrakcję turystyczną i jest wykorzystywany jako element promocji miasta.

Cmentarz jest ogrodzony. Klucze do bramy znajdują się w punkcie Miejskiej Informacji Turystycznej (Rynek Wielki 5, tel. 48 326 20 54, czynna od poniedziałku do piątku w godz. 09.00-16.00).

tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
•  AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/57, Decyzje o zamknięciu cmentarzy i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie warszawskim.
•  Penkalla A., Gmina i cmentarz żydowski w Szydłowcu, "Ochrona zabytków" 1989, nr 2 (165).
•  Penkalla A., Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim , Radom 1992.
•  Penkalla A., Żydzi szydłowieccy w latach 1815-1914. Próba charakterystyki, [w:]  Żydzi szydłowieccy. Materiały z sesji popularnonaukowej 22 lutego 1997 r., red. J. Wijaczka, Szydłowiec 1997.
•  Rejduch-Samkowa I., Żydzi w Szydłowcu wg planu miasta z 1820 roku, "Fołks Sztyme" z 12.05.1984.
•  Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich
w latach 1939-1945: województwo radomskie, Warszawa 1980.
•  Wijaczka J.,  Żydzi szydłowieccy do końca XVIII w., [w:]  Żydzi szydłowieccy. Materiały z sesji popularnonaukowej 22 lutego 1997 r., red. J. Wijaczka, Szydłowiec 1997.