Cmentarz żydowski w Szczytnie znajduje się przy ul. Łomżyńskiej, pomiędzy posesjami o numerach 6 i 6a. Cmentarz zajmuje działkę w kształcie trapezu o powierzchni 1697 m kw.

Grunt na cmentarz zakupiono w 1815 r. za kwotę 20 talarów. W tym czasie miejsce to znajdowało się poza obszarem zabudowanym. Na cmentarzu chowano wyznawców judaizmu ze Szczytna oraz okolicznych miejscowości, między innymi z Pasymia i Grzegrzółek.

Brak informacji o losie cmentarza w latach 1933-1945. Z całą pewnością obiekt został zdewastowany w latach powojennych, kiedy w jego obrębie urządzono skład węgla, a wiele nagrobków wyrwano i wykorzystano do celów użytkowych. Między innymi w 1985 r. i 1987 r. przed miejscowym sądem toczyły się postępowania związane z kradzieżami marmurowych nagrobków.

Pod koniec lat osiemdziesiątych społecznymi opiekunami cmentarza zostali Jacek Trawczyński i Wiesław Pływaczewski - członkowie Komisji Opieki nad Zabytkami ZW PTTK w Olsztynie. Od pewnego czasu cmentarz znajduje się pod opieką władz miasta.

Pomimo zniszczeń, jest to jeden z najlepiej zachowanych cmentarzy żydowskich na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Do dziś zachowało się około 70 nagrobków z czytelnymi - lub częściowo czytelnymi - epitafiami oraz około 200 betonowych obmurowań grobów.

Większość nagrobków ma formę tradycyjnych macew, w postaci pionowych płyt. Znajdują się tu także nagrobki w formie obelisków, złamanych kolumn, pni drzewa z obłamanymi gałęziami, otwartej księgi, wysmukłej wieżyczki o neogotyckiej ornamentyce oraz grobowiec architektoniczny. Większość grobów posiada betonowe obramowania, wypełnione ziemią lub przykryte poziomą płytą. Jako materiał do wykonywania nagrobków używano przeważnie piaskowca oraz betonu, lastryka oraz kamieni szlachetnych, takich jak marmur. Można przypuszczać, że te ostatnie w pierwszej kolejności padły łupem kamieniarzy, kradnących macewy w celu ich wtórnego wykorzystania.

Nagrobki posiadają epitafia sporządzane z reguły w dwóch językach: niemieckim oraz hebrajskim, łącząc oba teksty na licu macewy lub oddzielnie na obu stronach nagrobka. Nieliczne epitafia wykonano wyłącznie w jednym języku (np. na macewie Fajgel Fromberg). W zwieńczeniach macew rzeźbiono zarówno symbole charakterystyczne dla żydowskiej sztuki sepulkralnej (np. Gwiazdy Dawida, kiście winorośli, dłonie w geście błogosławienia), jak również zapożyczone z cmentarzy innych wyznań (np. ćma lub motyl, bukiet makówek).

W sierpniu 2014 r. autor niniejszego tekstu wykonał spis danych osobowych z zachowanych nagrobków. Łącznie zinwentaryzowano dane 74 osób pochowanych w 71 grobach. Najstarszy zidentyfikowany nagrobek upamiętnia Eske Itziga, zmarłego w dn. 15 września 1827 r., najmłodszy - Mosesa Finkensteina, zmarłego w dn. 26 stycznia 1932 r. Spis w pliku Excel można pobrać klikając ten link.

Cmentarz jest częściowo ogrodzony, wejście jest możliwe przez niezamykaną bramę. Teren okresowo porządkują służby miejskie. Zaśmiecenie niewielkie, na grobowcu rodziny Beniamin widoczny antysemicki napis. Istotnym problemem jest postępujący proces erozji części nagrobków. Wskazane byłoby podjęcie działań w zakresie konserwacji wybranych macew pod kątem zabezpieczenia ich przed dalszym destruktywnym oddziaływaniem czynników atmosferycznych oraz ustawienie kilku przewróconych lub przechylających się nagrobków.

W maju 2018 r. ujawniono akt dewastacji cmentarza: siedem nagrobków zostało przewróconych, trzy - m.in. macewa Isidora Flatowa - rozbite.

tekst: Krzysztof Bielawski
Bibliografia:
Knercer W., Cmentarze żydowskie na terenie województwa olsztyńskiego. Historia, stan obecny, [w:] Cmentarze żydowskie, Studia z dziejów kultury żydowskiej w Polsce, t. 2, red. Woronczak J., Wrocław 1995
Polecamy odwiedzenie portalu Wirtualny Sztetl
Kliknij tu, by obejrzeć film o cmentarzu

Poszukujemy wszelkich informacji o Żydach ze Szczytna i ich cmentarzu.
Czekamy też na relacje osób, które pamiętają to miejsce z okresu przed II wojną światową.