Cmentarz żydowski w Stawiskach - przez mieszkańców potocznie nazywany "mogiłkami" - znajduje się około 1,1 km na południowy wschód od miasta, około 200 m na wschód od ul. Łomżyńskiej. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjną numer 200605 4.0005.879/2, na planie zbliżonym do prostokąta, o powierzchni 23904 m kw. W północno-zachodnim narożniku znajdują się pozostałości wczesnośredniowiecznego grodziska pierścieniowatego, o średnicy około 60 m, z wałami o wysokości dochodzącej do 2 m. Cmentarz jest położony w otoczeniu pól uprawnych, od strony północnej i wschodniej sąsiaduje z ciekiem wodnym i rozlewiskiem. Do cmentarza można dojść ścieżką zaczynającą się przy ul. Łomżyńskiej, przy kamieniu upamiętniającym grodzisko.

Cmentarz założono prawdopodobnie w XIX w., po ukonstytuowaniu się w 1808 r. samodzielnej gminy żydowskiej. Przez około 100 lat istnienia, cmentarz służył jako miejsce pochówku dla żydowskich mieszkańców Stawisk oraz okolicznych miejscowości. Pochowano na nim miejscowych rabinów, m.in.: Chaima Myszkowskiego i Arona Dworskiego.

Brak informacji o wyglądzie cmentarza i jego infrastrukturze (ogrodzeniu i ewentualnych zabudowaniach) oraz o losach obiektu w okresie II wojny światowej i w latach późniejszych.

Cmentarz uległ daleko posuniętej dewastacji. Do dziś w jego obrębie znajdują się pojedyncze macewy w różnym stanie zachowania oraz betonowe obmurowania grobów. Na podstawie badań terenowych autora oraz w oparciu o dostarczony materiał ikonograficzny, udało się zidentyfikować poniższe nagrobki:

•  Josefa Gedalii syna Jedydji, zm. 28 ijar 5632 r. (5 czerwca 1862 r.),
•  Eliezera Litmana syna Dowa, zm. [...] aw [.];
•  Izraela Awrahama syna Cwi, zm. 5 (?) tiszri 5609 r. (2 października 1848 r.),
•  Ity córki Zewa, zm. 1 (?) heszwan 5603 r. (5 października 1842 r.),
•  Chany córki[...].

Zachowane nagrobki wykonane są z polnych kamieni granitowych, z inskrypcjami wyłącznie w języku hebrajskim, w większości bez elementów zdobniczych. Jedynie ma macewie Eliezera Litmana syna Dowa pojawia się bordiura z motywami geometrycznymi, a na nagrobku Chany córki [.] wyrzeźbiono menorę, a płycinę inskrypcyjną obramiono wypukłą bordiurą z dwupasmową plecionką, od góry zamkniętą łukiem odcinkowym nadwieszanym.

Granice cmentarza są częściowo czytelne dzięki reliktom ziemnego obwałowania oraz muru. Teren porastają drzewa oraz gęsta roślinność, która w porze wegetacji znacznie utrudnia dostęp do wielu części cmentarza. Dostęp ograniczają także cieki wodne. Cmentarz okresowo jest zalewany w wyniku spiętrzania wody przez żeremia bobrowe. W 2009 r. przedstawiciele Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie dokonali ponownego pochówku kości wymytych z grobu wskutek zalania.

W 2010 i 2011 r. Naczelny Rabin Polski Michael Schudrich i burmistrz Stawisk Marek Waszkiewicz prowadzili rozmowy na temat ogrodzenia cmentarza i wytyczenia drogi dojazdowej. Plany nie zostały jednak zrealizowane.

Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa podlaskiego pod numerem 375/88.

Pożądane byłoby: oznaczenie ścieżki prowadzącej do cmentarza, jego ogrodzenie lub oznaczenie granic, prowadzenie cyklicznych prac porządkowych, inwentaryzacja zachowanych nagrobków, działania na rzecz odzyskania macew wywiezionych z cmentarza.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Piotr Żaczek
Bibliografia:|
•  Bazydło B., Cmentarz żydowski w Stawiskach będzie odnowiony [online] http://bialystok.tvp.pl/1790362/cmentarz-zydowski-w-stawiskach-bedzie-odnowiony [dostęp: 29.05.2016].
•  Karczewska M., Karta adresowa zabytku [online] http://www.stawiski.pl/foto/090415141819.jpg [dostęp: 29.05.2016].
•  Kolinski Ch., My Birthplace in the Past and Present [online] http://www.jewishgen.org/Yizkor/stawiski/sta017.html [dostęp: 29.05.2016].
•  Niedźwiedzki P., Naczelny Rabin Polski gościł w Stawiskach [online] http://www.stawiski.pl/index.php?wiad=146 [dostęp: 29.05.2016].
  Szerszeń E., Zabytkowe cmentarze. Woj. łomżyńskie , Warszawa 1999.