Pierwszy cmentarz żydowski w Staszowie powstał w początkach XVIII wieku, na końcu ul. Bóżniczej (obecnej ul. Świerczewskiego), na podstawie przywileju z 1718 roku, gwarantującemu Żydom staszowskim wolność zamieszkania oraz zezwalającym na budowę synagogi i założenie cmentarza. Cmentarz był ponownie wzmiankowany w 1772 r, kiedy to książę August Aleksander Czartoryski potwierdził przywileje dla gminy żydowskiej, stanowiąc m. in.: "Gdyby z dawna w tymże mieście mieli używanie bożnicy i utrzymanie kierkuta beż żadnej duchowieństwa przeszkody żydzi też sam in futurum mieć mają". Nekropolia ta funkcjonowała przez około sto lat. Dziś na jej terenie nie ma żadnych nagrobków.

Zapewne względy sanitarne sprawiły, że położony w pobliżu zabudowań stary cmentarz żydowski został zamknięty w 1819 roku. W tym roku komisarz sandomierski nakazał gminie żydowskiej zorganizowanie nowego miejsca pochówku poza terenem zabudowanym. Kosztem 517 złotych polskich Żydzi staszowscy zakupili grunt zlokalizowany na południowy wschód od miasta, przy Drodze Rytwiańskiej, obecnej ul. T. Kościuszki. Po raz pierwszy zmarłych pochowano tam jednak dopiero w 1825 r.

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu w zbiorowej mogile pochowano kilkadziesiąt osób, rozstrzelanych przez nazistów podczas deportacji w listopadzie 1942 r. W tym samym czasie rozpoczęła się dewastacja nekropolii, która trwała także przez kilkadziesiąt lat po wyzwoleniu. Pochodzący ze Staszowa Jack Goldfarb tak opisał stan tego miejsca, zapamiętany podczas wizyty w 1963 roku: "Cmentarz był porzucony, zaniedbany. Odpadki, śmieci, butelki - wszystko to leżało na świętej ziemi. (....) Praktycznie wszystkie spośród setek nagrobków zostały wyrwane i zabrane. Jedynie stara kamienna ściana nadal oznaczała to miejsce".

Restauracja cmentarza rozpoczęła się na początku lat dziewięćdziesiątych. Nekopolia została ogrodzona, ustawiono kilkadziesiąt odnalezionych macew. Na cmentarz powróciło około 150 nagrobków, odzyskanych z domu przy ul. Kościelnej, w którym w latach drugiej wojny światowej istniała siedziba gestapo. Podczas prac udało się ustalić lokalizację masowego grobu, w którym złożono ciała ofiar egzekucji dokonanej w listopadzie 1942 r. W dniu 9 listopada 1992 r. na cmentarzu odsłonięto Pomnik Pamięci Ofiar Holocaustu.

W 2004 r. z inicjatywy Jacka Goldfarba i Hanny Jacobsohn-Kahanoff wykonane zostały tłumaczenia części hebrajskich inskrypcji wyrytych na macewach w Staszowie. Wyniki prac zostały opublikowane na łamach pisma Kielce-Radom SIG Journal. Poniżej podajemy listę zidentyfikowanych nazwisk zmarłych:

Ester Rena córka Jehudy, zm. 13 ijar 5675
Jezechiel syn Zewa Jehudy ha-Kohen, zm. 15 kislew 5685 r.
Sara Matel córka Izraela Machela, zm. 14 tamuz 5700 r.
Mordechak syn Josefa Aszera, zm. 22 siwan 5694 r.
Zew Machne syn Icchaka Menachema
Alter Chaim Jakow syn Szymona, zm. 20 tewet 5664 r.
[...] córka Chaima
Szmuel syn Eliezera ha-Kohen, zm. 5629 r.
Awigdor syn Jehudy, zm. 26 tewet 5680 r.
Mordechaj Joel
Josef syn Awrahama Icchaka, zm. 18 adar 5690 r.
Szmuel syn Icchaka ha-Kohen, zm. 4 cheszwan 5697 r.
Mordechaj Merkel syn Samuela
Mordechaj Meir Katz, zm. 28 nisan 5681 r.
Jehuda Lejbusz Abba syn Heinicha Eli, zm. 4 ijar 5686 r.
Jairel syn Jeszuruna, zm. 7 kislew 5687 r.
Jechiel syn Nachuma Josefa, zm. 21 kislew 5697 r.
[...] syn Elchanana, zm. 22 aw 5675 r.
Szlomo Zalman syn Dow Bera, zm. 10 adar I 5695 r.
Benjamin syn Arie Lejba ha-Lewi, zm. 21 tiszri 5642 r.
Pesel córka Bajnisza
Izrael syn Becalela, zm. 1 kislew
Menachem Mendel syn Jehudy ha-Lewi, zm. 17 tewet 5698 r.
Szlomo syn Izraela, zm. 24 adar 5660 r.
Josef syn Zewa Wolfa
Izrael Awraham syn Mosze Riwni, zm. 11 tewet 5695 r.
Josef Joel syn Szlomo, zm. 3 tewet 5641 r.
Mordechaj Zew syn Meira ha-Kohen, zm. 30 aw 5670 r.
Estera córka Jakowa, zm. 19m kislew 5691 r.
Izrael Cwi syn Mosze, zm. ijar 5648 r.
Hana Rajzel córka Pinchasa
Blima córka Meira, zm. 16 nisan 5691 r.
Fajga Rajndel córka Nachmi, zm. 18 tamuz 5645 r.
Feigel córka Cwi, zm. 8 nisan 5634 r.
Estera Gitel córka Efraima, zm. 7 elul 5682 r.
Natan syn Nachuma, zm. 18 tiszri 5694 r.
Mosze syn Izraela z Rytwian
Mia Miriam córka Cwi Jehudy, zm. 14 szwat 5684 r.
Awraham ha-Kohen
Jakow syn Izraela Dawida, zm. 21 nisan 5696 r.
Malka Morgenstein córka Menachema Mendla, zm. 5 Adar I 5695 r.
Meir syn Symchy Hegel, zm. 6 nisan 5646 r.
Natan syn Nachuma, zm. 18 tiszri 5694 r.
Eliakim Dawid syn Izraela Mosze, zm. 5684 r.
Menachem syn Jehudy ha-Lewi, zm. 17 tewet 5698 r.
Josef, zm. 23 siwan
Mosze Aron syn Samuela, zm. 5602 r.
Hana Lea córka Mendla, zm. 27 kislew 5675 r.
Estera córka Cwi, zm. 14 kislew 5675 r.
Aron Tober syn Aszera Zeliga, zm. 5 aw 5693 r.
Avraham
Jechiel syn Nachuma Josefa, zm. 21 kislew 5697 r.
Eliezer Lipa syn Jehudy, zn. 15 nisan 56[...]
Estera córka Szlomo, zm. 14 szwat [...]
Mordechaj syn Mosze Meirowicza, zm. 1 nisan 5681 r.
Szlomo Zalman sym Dow Bera, zm. 10 adar I 5695 r.
Elimelech syn Arona, zm. 6 szwat 5674 r.
Chaim syn Jechiela Donata, zm. 10 szwat 5697 r.
Menachem Mendel Samiecki
Beila Mandel
Frejda Rywka córka Jakowa, zm. 8 szwat 5662 r.
Natan syn Nachuma, zm. 19 tiszri 5698 r.
Awraham Matat Friedman
Wolf syn Meira Jakowa ha-Kohen, zm. 19 tamuz 5684 r.
Szymon syn Josefa
Szmuel Zew syn Mordechaja
Awraham Chaim syn Aszera
Mosze Aron syn Szmuela, zm. nisan 5662 r.
Mia Miriam córka Cwi Jehudy, zm. 14 szwat 5686 r.
Jakow syn Izraela Dawida, zm. 21 nisan 5696 r.
Awraham
[...] syn Jehudy, zm. 23 szwat 5693 r.
Hana Gitel córka Awrahama Feit, zm. 5 siwan 5627 r.
Miram córka Cwi Dow Bera
Zew Wolf syn Cwi Mosze, zm. 19 szwat 5698 r.
Jeta córka Cwi, zm. 5 aw 5636 r.
Jerel syn Mosze Cwi Izraela, zm. tewet 5636 r.
Jentel córka Awrahama, zm. 25 adar 5683 r.
Jerachmiel syn Eliezera
Jehuda Lejbisz syn Jerachmiela Woallinana, zm. 25 tamuz 5692 r.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Dariusz Kubalski
Zdjęcia zamieszczono dzięki uprzejmości Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego
Kliknij tu, by obejrzeć film video, nakręcony na terenie tej nekropolii
Więcej zdjęć z cmentarza w Staszowie znajdziesz tutaj:
Bibliografia: D. Kubalski, E. Szymańska "Pod wspólnym niebem", Staszów 2007