Cmentarz żydowski w Starogardzie Gdańskim został założony prawdopodobnie na początku XIX w., około 1,9 km na południowy zachód od rynku, po południowej stronie drogi do Rakocina. Cmentarz zajmuje współczesną działkę geodezyjną nr 221303 1.0020.68/4, o nieregularnym kształcie i powierzchni 13629 m kw., od północy i wschodu przylegającą do ul. Bohaterów Getta, z pozostałych stron otoczoną polami uprawnymi i nieużytkami rolnymi.

W budżecie gminy żydowskiej w Starogardzie Gdańskim na lata 1931-1932 wzmiankowano następujące wydatki związane z cmentarzem: ubezpieczenie nieruchomości gminnych, w tym m.in. kostnicy i domu cmentarnego w kwocie 250,60 zł, wynagrodzenie dozorcy w okresie od października 1931 r. do czerwca 1932 r. w kwocie 20 zł oraz utrzymanie grobu Hirschfeldów za kwotę 100 zł.

W okresie międzywojennym cmentarz był otoczony murem z cegły. W północnej części znajdował się dom przedpogrzebowy, wyceniony w 1939 r. na 2250 zł.

W 1939 r. cmentarz stał się miejscem martyrologii. Na jego terenie Niemcy rozstrzelali co najmniej dwóch żydowskich mieszkańców Starogardu. 27 października 1939 r. na cmentarzu został zastrzelony Józef Sagaj, przywieziony z więzienia w Skarszewach.

Podczas drugiej wojny światowej rozpoczęła się dewastacja cmentarza. W 1943 r. nagrobki wywoziła firma Brunona Klose z Gdyni. Część z nich zakupił Edward K., prowadzący zakład kamieniarski w Gdyni.

Z nierejestrowanej rozmowy, przeprowadzanej przez autora niniejszego tekstu z mieszkanką pobliskiej posesji wynika, że w okresie powojennym na cmentarzu znajdowała się znaczna liczba macew, które były stopniowo kradzione lub rozbijane. Część cmentarza zajęła, ogrodziła i zabudowała parafia rzymsko-katolicka pw. Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła.

W 1984 r. Towarzystwo Miłośników Ziemi Kociewskiej zamierzało podjąć działania na rzecz upamiętnienia cmentarza. Przygotowany przez Towarzystwo projekt pomnika nie został jednak zaakceptowany. 2 lutego 1985 r. cmentarz wraz z prowadzącą do niego aleją lipową został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa gdańskiego pod numerem 928.

W piśmie Gdańskiego Ośrodka Dokumentacji Zabytków z 12 maja 1987 r. stwierdzono: "nekropolia jest dewastowana mimo kilkakrotnych pism do Naczelnika Miasta". W tym okresie widoczne jeszcze były fundamenty zburzonego domu przedpogrzebowego oraz relikty ogrodzenia z cegły.

W wyniku dewastacji obecnie w obrębie cmentarza znajduje się około 20-30 nagrobków w różnym stanie zachowania, w formie stel, płyt horyzontalnych i obmurowań grobów, wykonanych z piaskowca i betonu. Czytelne inskrypcje - sporządzone w języku hebrajskimi i niemieckim - udało się zidentyfikować na 16 nagrobkach. Najstarsza zidentyfikowana stela znajduje się we wschodniej części cmentarza, na grobie Jehudy Lejba syna Cwi Hirsza, zmarłego 29.07.1819 r. W centralnej części cmentarza znajduje się destrukt nagrobka urnowego Arie Goldfarba - właściciela zakładów tytoniowych, wiceburmistrza i członka Rady Miejskiej, honorowego obywatel Starogardu Gdańskiego, zmarłego 5 lutego 1925 r. w Wiesbaden i poddanego kremacji w Wilmersdorf.

Cmentarz jest otoczony współczesnym, częściowo zniszczonym ogrodzeniem z siatki metalowej. Wejście jest możliwe przez niezamykaną furtkę. Teren porasta niepielęgnowana roślinność: trawa, lilaki pospolite, tawuły, lipy, jesiony, klony i brzozy.

W 2017 r. autor niniejszego tekstu w ramach pracy w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN wykonał spis danych osobowych z zachowanych macew, dostępny na portalu Wirtualny Sztetl w dziale "Pamięć w Kamieniu".

Cmentarz stanowi własność gdańskiej filii Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP.

tekst: K. Bielawski
Źródło:
AIPN, Sąd Okręgowy w Gdańsku 1945-1950, sygn. Gd 607/174, Akta w sprawie karnej
prowadzonej przeciwko Edward K[...].
AAN, Urząd ds. Wyznań, sygn. 132/285, Obiekty judaizmu woj. gdańskiego, k. 11.
Domańska H., Mijają niby trawa, "Fołks Sztyme" z 30.03.1985.
Domańska H., Kamienne drzewo płaczu, Gdańsk 1991.
Furtak S., Parafialny garaż na żydowskim kirkucie. "Wszędzie skandale" [online] http://www.tokfm.pl/Tokfm/1,103454,9462945,Parafialny_garaz_na_zydowskim_kirkucie___Wszedzie.html [dostęp: 29.11.2018].
Milewski J., Z martyrologii Żydów na Kociewiu, Starogard Gdański 1985.
Wojciechowski M., Gmina Wyznaniowa Żydowska w Starogardzie Gdańskim w latach 1920-1939, [w:] Gminy Wyznaniowe Żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), red. J. Szling, Toruń 1995.
Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945. Województwo gdańskie, Warszawa 1987.
zdjęcia: Mariusz Momont (Pomorskie Towarzystwo Genealogiczne)
Kliknij tu by obejrzeć film nagrany na tym cmentarzu

Poszukujemy wszelkich informacji o tym cmentarzu: jego historii, wyglądzie przed wojną i po jej zakończeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajdujących się poza cmentarzem.
Korespondentom gwarantujemy dyskrecję.