Stanisławów, położony nad rzeką Bystrzycą, został założony w 1654 roku przez hetmana wielkiego koronnego, starostę halickiego Andrzeja Potockiego, który nazwał gród od imienia swego syna, Stanisława. Zarówno Ormianie jak i Żydzi uzyskali prawo do osiedlania się w Stanisławowie na mocy statutu założycielskiego miasta z 7 maja 1654 r. W czasach Monarchii Habsburgów na terenach ówczesnej Galicji Żydzi mieli dobre warunki do rozwoju gospodarczego. W 1776 roku region stanisławowski zamieszkiwało 17.500 Żydów i znajdowało się w nim 1.577 żydowskich domów. W 1777 roku została zbudowana, poza istniejącą już starszą, druga synagoga w Stanisławowie. Przed drugą wojną światową populacja Stanisławowa sięgała ponad 70.000mieszkańców, z czego 35.000 stanowili Żydzi, 10.000 Ukraińcy, 20.000 Polacy i 5.000 Niemcy.

W latach drugiej wojny światowej ludność żydowską powiatu stanisławowskiego mordowano w latach 1941- 1943 w trakcie masowej i długofalowej eksterminacji, którą przeprowadzała Grenzpolizei Komissariat z siedzibą w Stanisławowie. Akcją kierował kapitan SS Hans Krueger . W czasie jedynie szesnastu miesięcy ta policyjna jednostka zastrzeliła ponad siedemdziesiąt tysięcy Żydów z regionu Stanisławowa i okolicznych miast, a ponad dwanaście tysięcy deportowała do obozów zagłady. Od lata 1942 roku przeprowadzano akcje likwidowania kolejnych miast powiatu stanisławowskiego: jednym z pierwszych padło ofiarą miasteczko Dolina. Tam 3 sierpnia 1942 roku ponad dwa tysiące Żydów po brutalnej selekcji na placu targowym, zostało rozstrzelanych na miejscowym cmentarzu.

Jesienią 1942 roku miało miejsce wiele podobnych akcji, jedna z nich przypadła 12 września w czasie żydowskiego święta Rosz Haszana (Nowego Roku), w trakcie których pozostała żyjąca ludność Stanisławowa oraz z pobliskich miasteczek została zwieziona na cmentarz żydowski w Stanisławowie i tam na miejscu rozstrzeliwana i grzebana w masowym grobie.

W miejscu zbiorowej mogiły stoją dziś dwa pomniki. Na jednym znajduje się tablica z napisem w językach hebrajskim i rosyjskim: "Na wieczną pamięć Tych kochanych i miłych, którzy ani w życiu ani [w czas] śmierci nie rozstawali się z prawdą i sprawiedliwością, bestialsko zabitych [...]w mieście Stanisławów z rąk faszystowskich i hitlerowskich morderców w czasie Drugiej Wojny Światowej w latach 1942-1945 (w rosyjskiej wersji 1941- 1944)."

Na drugim, nowszym pomniku, umieszczono białą tablicę w językach hebrajskim, angielskim, ukraińskim, upamiętniającą pomordowanych w czasie wojny. Niedaleko jest również pomnik z czarną tablicą ufundowany przez rodziny Hosten i Halpern z USA i Izraela. Wyryty na nim napis głosi: "I dam wam w moim domu i w moich murach miejsce pamiątkowe i imię"[ 'Yad vashem', Ks. Izajasza 56:5]. Tu są pochowani w jednym grobie święci z miasta Brodczin [Bohorodczany, zgładzeni przez nazistów i ich popleczników - niech przepadnie na wieki pamięć o nich, którzy ponieśli ofiarę kidusz ha-Szem pierwszego dnia miesiąca Tammuz 1942 roku. Pomnik wzniesiony przez współmieszkańców oraz członków ich rodzin: rodziny Hosten i Halpern z USA i Izraela".

Większość nagrobków została zniszczona, zachowane zostały zebrane w jedno miejsce.

Synagoga w Stanislawowie, gdzie nadal znajduje się siedziba gminy żydowskiej, jest podzielona na dwie części: jedna służy swojemu oryginalnemu przeznaczeniu jako dom modlitwy, zaś w drugiej jest nie-żydowski... sklep z meblami.

Wykorzystano informacje na podstawie strony internetowej Yad Vashem.

Więcej o stanisławowskich Żydach w znajdziesz w artykule zamieszczonym w "The Jewish - Herald Voice online".

Warto też zapoznać się z historią gminy żydowskiej w Stanisławowie:

tekst & zdjęcia: Katarzyna Mazurczak