Żydzi w Sokołowie Podlaskim założyli dwa cmentarze. Najstarszy z nich znajduje się pomiędzy ul. Magistracką (dawną ul. Bóżniczą) i ul. Wiatraki. Data założenia nie jest znana. Przypuszczalnie cmentarz powstał pod koniec XVI w. lub w XVII w., wraz z rozwojem miejscowej społeczności żydowskiej i był czynnie użytkowany do otwarcia drugiego cmentarza, co nastąpiło między 1880 a 1920 r. Po I wojnie światowej cmentarz ogrodzono dzięki funduszom Bucze Rubinsztejna i Jointu.

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji. W tym czasie rozpoczęła się dewastacja obiektu. Na polecenie starosty Ernesta Gramssa nagrobki użyto do prac budowlanych, między innymi wybrukowania ul. Węgrowskiej w pobliżu siedziby starostwa. Teren zniwelowano. Prace wykonywali żydowscy robotnicy przymusowi.

Po 1945 r. na cmentarzu urządzono park. Na jego części zbudowano hotel oraz basen kryty Ośrodka Sportu i Rekreacji. W wyniku destrukcji wszystkie naziemne elementy cmentarza uległy zatarciu. Brak ogrodzenia. W południowej części znajduje się granitowy głaz z tablicą z napisem: "Stary cmentarz żydowski w Sokołowie Podlaskim założono w połowie XVII wieku. Żydzi osiedlali się tu już na początku XVII wieku przyczyniając się do gospodarczego i kulturalnego rozwoju miasta. W 1939 r. w mieście mieszkało prawie 4000 Żydów II wojna światowa przyniosła zagładę społeczności żydowskiej naszego miasta. 10 października 1942 r. w święto Jom Kipur niemieccy naziści zlikwidowali getto a jego mieszkańców wywieźli do obozu zagłady w Treblince. Niech dusze ich zostaną wplecione w węzeł życia wiecznego. Pamięci żydowskich mieszkańców Sokołowa Podlaskiego, Urząd Miasta w Sokołowie Podlaskim, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie, Sokołów Podlaski 2009".

W rocznicę eksterminacji sokołowskich Żydów przy pomniku odbywają się uroczystości organizowane przez Katarzynę Markusz z Fundacji Gszarim. Na skraju cmentarza znajdują się niewielkie tablice informacyjne. Prace pielęgnacyjne parku wykonują służby miejskie. Obiekt nie jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz do rejestru zabytków nieruchomych.

Drugi cmentarz żydowski w Sokołowie Podlaskim jest oddalony około 1,2 km na południowy zachód od centrum miasta, znajduje się przy drodze gruntowej odchodzącej od ul. Bartoszowej i zajmuje działkę nr 1593 na planie trapezu, o powierzchni około 1,5 ha. Jego lokalizację zaznaczono na wydanej w 1937 r. mapie Wojskowego Instytutu Geograficznego.

Grunt przeznaczony cmentarz gmina żydowska zakupiła m.in. od Wincentego Wojewódzkiego i Marianny Remiszewskiej. Akt notarialny podpisano 12 marca 1920 r. Według Księgi Pamięci Sokołowa, cmentarz "został założony około 50 lat przez zagładą społeczności żydowskiej". Przed 1939 r. przy wejściu na cmentarz znajdował się dom przedpogrzebowy i ogrodzony. Budowę ogrodzenia sfinansował American Jewish Joint Distribution Committee.

Przypuszczalnie podczas drugiej wojny światowej rozpoczęła się dewastacja cmentarza, którą kontynuowano w kolejnych dekadach. Z cmentarza wywożono nagrobki, rozebrano ogrodzenie i dom przedpogrzebowy, teren użytkowano jako kopalnię żwiru i wysypisko śmieci. Po 1945 r. ocalali z Zagłady sokołowscy Żydzi wydzierżawili cmentarz miejscowemu rolnikowi, licząc na powstrzymanie wybieranie piachu.

10 czerwca 1959 r. Sąd Powiatowy w Sokołowie Podlaskim stwierdził przejęcie cmentarza przez zasiedzenie przez Skarb Państwa. 6 grudnia 1963 r. Minister Gospodarki Komunalnej - w następstwie uchwały Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Sokołowie Podlaskim z 13 lutego 1963 r. - podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza i przeznaczeniu go na inny cel. W 1991 r. po interwencji Urzędu Wojewódzkiego w Siedlcach, Urząd Miejski w Sokołowie Podlaskim wyrównał ziemią wykopy na cmentarzu i ustawił tablicę z informacją o zakazie wydobywania żwiru. Podobny komunikat 24.10.1991 zamieszczono w "Gazecie Powiatowej". UM planował upamiętnienie cmentarza oraz nasadzenie drzew i krzewów ozdobnych.

W wyniku destrukcji na cmentarzu zachowały się pojedyncze destrukty nagrobków. Brak ogrodzenia, granice są częściowo czytelne. Teren porasta gęsta, niepielęgnowana roślinność (drzewa i krzewy). Brak upamiętnienia. Właścicielem cmentarza jest Skarb Państwa. Obiekt jest wpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie posiada wpisu w rejestrze zabytków nieruchomych.

W 2004 r. przy ul. Armii Krajowej odnaleziono kilkanaście macew. Nagrobki początkowo zostały zabezpieczone w prywatnym muzeum Mariana Pietrzaka w Sokołowie Podlaskim, a 2013 r. trafiły do zbiorów Muzeum Ziem Nadbużańskich w Sterdyni. Na podstawie dostarczonych zdjęć macew udało się odczytać niektóre nazwiska zmarłych: Menasze syn Josefa Jehudy, zm. 2 szwat 5694 r. (18 stycznia 1934 r.); Frejda córka [...] Mosze (?); Jechezkiel Meir syn Icchaka Ajzyka, zm. 11 elul 5651 r. ( 14 września 1891 r.), Blima córka Mordechaja, zm. 9 aw 5659 r. (16 lipca 1899 r.), [..] syn Menachema; [...] Chaja córka Nachuma Kohena, zm. [...] adar 5658 r. (1898 r.), Chena córka Elimelecha, zm. 1 cheszwan 5665 r. (10 października 1904 r.), Lipa Fejga córka Awrahama Aby, zm. 5664 (1903/1904 r.). Wizualizację jednego z nagrobków można zobaczyć na stronie http://youtu.be/GEeMffEbpCY. W magazynie Urzędu Miasta składowanych jest kilkadziesiąt nagrobków odzyskanych w ostatnich latach, m.in. wskutek rozbiórki schodów przy Szewskim Rynku w 2013 roku.

Na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej, w kwaterze 73 został pochowany Icchak Zelig syn Chaima Izraela Morgenstern - zmarły w dn. 15 października 1939 r. (3 cheszwan 5700 r.) cadyk z Sokołowa Podlaskiego.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/55, Decyzje o zamknięciu cmentarzy
i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie warszawskim.
AP w Siedlcach, Urząd Wojewódzki w Siedlcach, sygn. 1403/1525, Cmentarz żydowski w Sokołowie Podlaskim.
AŻIH, Relacje. Zeznania Ocalałych, sygn. 301/3979, Relacja Szepsela Grynberga.
Bialylew A., Rafalowicz P., Di jidisze kehile in Sokolow, [w:] Sefer ha-Zikaron Sokolow-Podlask, red. M. Gelbart, Tel Aviv 1962; Białylew A., Rafałowicz P., Gmina żydowska w Sokołowie [online] https://sokolow.jewish.pl/ksiega-pamieci/ksiega-pamieci/ [dostęp: 01.05.2021].
Crago L., Kopówka E., Sokołów Podlaski, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1933-1945, t. 2, cz. A: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, red. M. Dean, Bloomington 2012.
Kosior K., Sokołów Podlaski, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Niemirka B., Sokołów w latach 1815-1866, [w:] Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, red. G. Ryżewski, Białystok-Sokołów Podlaski 2006.
Pietrzak M., Sokołów Podlaski dawniej i dziś, Sokołów Podlaski 2002.