Cmentarz dawnej gminy żydowskiej w Skarszewach znajduje się ok. 2,3 km na południowy wschód od centrum miejscowości, za jeziorem Borówno Wielkie, około 300 m na południowy zachód od ul. Starogardzkiej. Cmentarz zajmuje działkę na planie zbliżonym do prostokąta i powierzchni 0,65 ha, położoną w obrębie działki geodezyjnej o numerze 221309 5.0001.15/3.
Data założenia cmentarza nie jest znana. Hanna Domańska w swojej książce Kamienne drzewo płaczu. Gminy żydowskie województwa gdańskiego, ich dzieje i zabytki, powstanie cmentarza datuje na koniec XVIII w. Według karty cmentarza, obiekt założono w połowie XIX wieku.
Wiadomo, że w okresie międzywojennym cmentarz był otoczony murem z cegły z żelazną, kutą bramą. Przy wejściu znajdował się dom przedpogrzebowy.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, teren cmentarza i jego okolice stały się miejscem egzekucji, dokonywanych przez Selbstschutz oraz SS na Polakach, Żydach i Romach. W zbiorowej mogile na cmentarzu pochowano około 250 ofiar. Na przełomie 1944 r. i 1945 r., dla zatarcia śladów zbrodni, Niemcy nakazali wykopanie ciał i ich spalenie.
Cmentarz przetrwał drugą wojnę światową w stosunkowo dobrym stanie i uległ stopniowej dewastacji w kolejnych dekadach. Destrukcji uległo ogrodzenie oraz dom przedpogrzebowy. Do dużych zniszczeń doszło w latach 70., kiedy z cmentarza wywieziono większość nagrobków, nadających się do powtórnego wykorzystania w zakładach kamieniarskich.
W 1962 r. zbiorowy grób osób rozstrzelanych w 1939 r. został otoczony żelazną barierką, w jego centralnej części umieszczono symboliczny nagrobek z krzyżem, z napisem "Wieczny odpoczynek".
W 1989 r. cmentarz został wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków nieruchomych (decyzja nr 1063 z 16.10.1989 r.).
W 2004 r., z inicjatywy Sławomira Sikory, na cmentarzu przeprowadzono prace porządkowe. Uczestniczyli w nich wolontariusze, m.in. uczniowie i nauczyciele X Liceum Ogólnokształcącego w Gdańsku oraz Monika Rode - studentka Uniwersytetu Gdańskiego. Wycięto dziką roślinność, oczyszczono nagrobki, spod mchu i darni wydobyto kilka macew. W kolejnych latach na cmentarzu doszło do następnych aktów dewastacji.
Obecnie na cmentarzu znajduje się kilkadziesiąt nagrobków w różnym stanie zachowania. Są to głównie betonowe obmurowania grobów oraz pojedyncze stele. Na podstawie dostępnego materiału ikonograficznego odczytano następujące dane osobowe zmarłych:
Aron Samuel syn Cwi Hirschwitz, zm. 17.07.1874 r.,
Alexander Herzberg, ur. 10.03.1819 r., zm. 08.[...].1878 r.,
Lewin Hirschfeld, ur. 15.12.1800 (?), zm. 02.08.186[....]
Leyser Meyer, zm. 29.05.1879 r.
Mordechaj syn Eliakima Mannheim,
Buna (?) córka Chaima (?), zm. 07.01.1867 r.,
Nathan Meyer, zm. [....].12.1888 r.,
Falk Falkmann, zm. 19.03.1887 r.,
Helene Jacobsohn z d. Rosenthal, ur. 18.02.1858 r. (?), zm. 13.12.1887 r.,
Schaul Szlomo Czarliński, ur. 27.12.1841, zm. 05.08.1891 (odpis z inskrypcji w języku niemieckim na podstawie H. Domańska, Kamienne drzewo płaczu. Gminy żydowskie województwa gdańskiego, ich dzieje i zabytki, Gdańsk 1991, s. 70)
Rebeka córka Jehudy Hirszfeld, zm.
20.10.1898 r.
Akiwa syn Szm[....].
H. Domańska wzmiankuje także nagrobek Henocha syna Jehudy Lewandowskiego, zm. 16.11.1877 r. w wieku 94 lat.
Cmentarz znajduje się na terenie leśnym. Jest nieogrodzony. Pożądane byłoby czytelne oznaczenie jego granic, inwentaryzacja zachowanych nagrobków i opublikowanie jej wyników na stronie internetowej.
tekst: Krzysztof Bielawski zdjęcia:
Źródło
H. Domańska, Kamienne drzewo płaczu. Gminy żydowskie województwa gdańskiego, ich dzieje i zabytki,
Gdańsk 1991.
M. Wołos, Cmentarze żydowskie w województwie pomorskim w latach 1920-1939,
[ w:] Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939),
red. J. Sziling, Toruń 1995.
E. Zimmermann, Żydowski cmentarz i pierwowzór bohatera filmu Dług ,
"Polska. Dziennik Bałtycki, Dziennik Kociewski" z 31.10.2008. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków - stan na 31 marca 2017 r. Woj. pomorskie [online] http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/stan%20na%2030.06.2017/POM-rej.pdf [dostęp: 02.08.2017].
foto: Joanna Dobosz
foto: Joanna Dobosz
foto: Joanna Dobosz
foto: Joanna Dobosz
foto:
Joanna Dobosz
foto: Joanna Dobosz
foto: Joanna Dobosz
foto: Joanna Dobosz
foto: Piotr Babula
foto: Piotr Babula
foto: Piotr Babula
foto: Piotr Babula
Poszukujemy wszelkich informacji o tym cmentarzu: jego historii, wyglądzie przed wojną i po jej zakończeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajdujących się poza cmentarzem.
Korespondentom gwarantujemy dyskrecję.
Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe jest wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.