Gmina żydowska w Siedlcach posiadała trzy cmentarze. Najstarszy z nich - w pewnym okresie przez miejscową ludność zwany "starymi mogiłkami żydowskimi" - znajdował się na placu pomiędzy ulicami: Żydowską, Długą i Starym Rynkiem, a zgodnie z dzisiejszym stanem nazewnictwa, pomiędzy ul. Biskupa Świrskiego, ul. Berka Joselewicza oraz ul. Józefa Piłsudskiego. Nie znamy daty jego założenia. Jak podaje Edward Kopówka w swej książce zatytułowanej "Żydzi siedleccy", do czasów do II wojny światowej na cmentarzu znajdowała się macewa z 1630 roku. Można zatem przypuszczać, że pochówków dokonywano tu na początku XVII wieku lub też już w poprzednim stuleciu. Nekropolia ta została zamknięta dla celów grzebalnych przed 1798 rokiem. Świadczy o tym dokument, sygnowany przez księżnę Aleksandrę Ogińską: "Mając wzgląd na przełożenia y usilne prośby Kahału y Całego gminu żydowskiego, obywatelów moich Siedleckich, przez ninieysze Prawo daję zapewnienie temuż Kahałowi y Gminowi Siedleckiemu na to: Jż Plac przy Szkole żydowskiej na którym dawniej były mogiłki, wolnym postanawiam od wszelkiego zabudowania mieszkalnego, z te mi jednak kondycyami: Naprzód aby żaden z Żydów pod jakiem kolwiek pretextem nie był nigdy, grzebionym na tymże placu, lecz na mogiłach za miastem będących. Powtóre aby dla nieszpecenia miasta tenże sam płac mogiłowy był cały wewnątrz Lipami zasadzony. Po trzecie aby (...) tegoż placu przez Kahał y Gmin siedlecki dany był naokoło piękny parkan wysoki, y ten aby raz na zawsze był porządnie z całości utrzymywanym. Jeśliby zaś Kahał y Gmin Siedlecki kiedykolwiek nie dopełnił wszystkich tych kondycyów w prawie wyrażonych, tym samym naruszyłyby moc y ważność tego całego Prawa sobie odemnie nadanego. Na dowód czego takowe Prawo przy zwykłey Pieczęci Ręką moią podpisję. Dan w Siedlcach Dnia dwudziestego drugiego Marca Tysiącznego siedmset dziewięćdziesiątego Ósmego Roku" (przedruk za: http://www.markopm.za.pl/siedlcekirkut.htm). W latach drugiej wojny światowej cmentarz został zdewastowany przez Niemców. Podczas akcji likwidacyjnej getta siedleckiego, teren nekropolii służył jako miejsce koncentracji ludności żydowskiej przed deportacją do obozu zagłady w Treblince. W 1949 r. zgłoszono wniosek o usunięcie pozostałych pomników, wykonanie na cmentarzu prac budowlanych i wzniesienie pomnika według projektu N. Rappaporta i J. Ostrzewskiego. Plany odsłonięcia pomnika nie zostały zrealizowane, zamiast niego Rada Miejska w 1953 r. w miejscu cmentarza urządziła skwer dla dzieci. Jontel Goldman - jeden z niewielu ocalałych siedleckich Żydów, podejmujący po wojnie starania na rzecz restauracji i upamiętnienia miejscowych cmentarzy żydowskich - w piśmie skierowanym do Ministerstwa Gospodarki Komunalnej i Mieszkaniowej alarmował: "Całą przestrzeń tego placu zaorano (....). W trakcie tych robót zatrudnieni robotnicy znaleźli masę kości ludzkich, które po przeoraniu ziemi dostały się na wierzch. Kości te robotnicy okazywali mi, mówiąc, że są to kości po zmarłych Żydach". Obecnie po tym cmentarzu nie ma żadnych śladów.

Drugi cmentarz żydowski w Siedlcach założono w pierwszej połowie XVIII wieku pomiędzy obecnymi ul. Armii Krajowej, ul. Henryka Sienkiewicza i ul. Kazimierza Pułaskiego. Cmentarz ten został zniszczony w okresie II wojny światowej, a po 1945 r, zabudowany.

Trzeci cmentarz wyznania mojżeszowego w Siedlcach powstał zapewne w początkach XIX wieku przy ul. Kierkuckiej (obecnej ul. Szkolnej). Edward Kopówka w swoim opracowaniu powołując się na archiwalne akta siedleckiego kahału twierdzi, że nekropolia funkcjonowała na pewno już w 1807 roku. Oficjalnie gmina żydowska w Siedlcach nabyła w 1826 roku za 420 złotych polskich od Macieja Skolimowskiego i jego córek Marjanny Bychowskiej i Krystyny Rychlińskiej, a pod aktem rejentalnym zakupu podpisali się: Josek Złotypierścień, Dawid Grynberg i Mojżesz Nusbaum. Jest to jedyny zachowany do dziś cmentarz żydowski w Siedlcach. Do dziś na jego terenie o powierzchni trzech hektarów zachowało się kilkaset nagrobków, z których najstarszy pochodzi z 1855 roku. Podczas II wojny światowej na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji Żydów. Zwłoki ofiar palono.

W Żydowskim Instytucie Historycznym przechowywane są zeznania J. Goldmana, opisujące niektóre egzekucje. Przytoczmy tu krótkie fragmenty tego tekstu: "W 1942 r. przywieziono kilkadziesiąt osób na cmentarz. SS-mani dali im pięć minut czasu do rozebrania się do naga, przy czym oświadczyli, że kto nie zdąży rozebrać się w tym czasie, zostanie rozstrzelany. Chociaż wszyscy zdążyli rozebrać się szybciej niż w pięć minut, to jednak zostali rozstrzelani". (.....) Przywieziono na ten cmentarz około stu osób, w tym dzieci, kobiety, starców. SS-mani w straszny sposób znęcali się nad nimi, torturując i bijąc ich kolbami. Wstrząsające, straszne krzyki było słychać w całym mieście. Dopiero kiedy ofiary nie miały już siły, zostali tu rozstrzelani. Pewnego razu na tym cmentarzu już po wykonaniu egzekucji w masowym grobie usłyszano krzyki dziecka: "Mamo, mamo!". Było to dwuletnie dziecko, tulące się do piersi zastrzelonej matki". Szacuje się, że na cmentarzu pochowano niemniej niż 3.000 ofiar Holocaustu. Tu również pogrzebano 39 żydowskich żołnierzy Armii Czerwonej, zgładzonych przez Niemców w obozie jenieckim.

Cytowany uprzednio J. Goldman wspomina, że po wojnie na cmentarzu pochowano żołnierzy pochodzenia żydowskiego, zabitych przez członków Narodowych Sił Zbrojnych. Jeszcze przez wiele lat - na pewno jeszcze do 1958 roku - na cmentarz przenoszono ciała Żydów, zamordowanych i pochowanych w różnych miejscach na terenie województwa.

W rok po wyzwoleniu nieliczni ocalali Żydzi siedleccy w miejscu masowych grobów na cmentarzu odsłonili pomnik z napisem o treści: "Tu spoczywają szczątki Żydów pomordowanych oraz spalonych przez barbarzyńskich hitlerowców w Siedlcach i okolicach w latach 1942-1943, ekshumowanych z miejsc ich zagłady przez Komitet Żydowski w czwartą rocznicę likwidacji getta. Składamy hołd ich męczeńskiej śmierci".

Ostatni pochówek na cmentarzu miał miejsce w 1962 roku. W 1977 r. z cmentarza ekshumowano szczątki cadyka Natana Dawida syna Jakowa Icchaka Rabinowicza i przeniesiono je na cmentarz w Peta Tikwa.

W latach PRL cmentarz niszczał. Planowano jego uporządkowanie i budowę lapidarium, jednak istotne prace udało się wykonać dopiero pod koniec lat osiemdziesiątych, kiedy to ustawiono część macew, naprawiono mur i zamontowano nową bramę. W 1993 roku miejsce spoczynku Żydów z Siedlec zostało wpisane do rejestru zabytków.

tekst: K. Bielawski
zdjęcia: Ewa Grossman, Rafał Zubkowicz
Bibliografia: Edward Kopówka "Żydzi siedleccy"