| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |
| SANOK | |||
Gmina żydowska w Sanoku posiadała dwa miejsca pochówku. Najstarszy cmentarz - przez nieżydowskich mieszkańców miasta nazywany do dziś "okopiskiem" - powstał przypuszczalnie na początku XVIII w. (pierwsze wzmianki o jego istnieniu pochodzą z 1720 r.) poza ówczesnymi granicami miasta, na wzniesieniu w zakolu obecnej ul. Jagiellońskiej (w latach PRL: ul. Świerczewskiego). W 1773 r. kahał sanocki powiększył powierzchnię cmentarza, kupując grunt od Józefa Słusikiewicza. Cmentarz był czynnie używany prawdopodobnie do otwarcia w XIX w. cmentarza przy obecnej ul. Kiczury. |
|||
 |
|||
Cmentarz żydowski w Sanoku na planie katastralnym z 1852 roku. Źródło: Archiwum Państwowe w Przemyślu |
|||
Obiekt uległ daleko posuniętej dewastacji. Wiadomo, że w okresie powojennym był otoczony parkanem z desek. W 1948 r. Zarząd Miejski Sanoka dzierżawił teren z przeznaczeniem na pastwisko. W tym samym roku Centralny Komitet Żydów Polskich bezskutecznie starał się o wejście w posiadanie cmentarza. W latach 1950 i 1967 r. władze miasta zleciły wykonanie na jego terenie prac ziemnych, a w 1967 r. wzniesiono na cmentarzu budynek restauracji "Karpacka". Podczas robót z użyciem ciężkiego sprzętu rozkopano groby. Prace wykonywano bez nadzoru archeologicznego. Wszelkie naziemne ślady cmentarza uległy zatarciu. W zbiorach Muzeum Historycznego w Sanoku znajduje się zespół 42 kłódek wydobytych z grobów w trakcie robót w 1957 r. i 1960 r. oraz dwa nagrobki. W budynku dawnej restauracji mieści się sklep odzieżowy. Pożądane jest upamiętnienie cmentarza oraz oznaczenie jego granic. Drugi cmentarz żydowski w Sanoku powstał w XIX w. w północno-zachodniej części miasta, na wzniesieniu u zbiegu obecnych ulic Głogowej i Kiczury. Cmentarz zajmuje działkę na planie prostokąta, o powierzchni 1,67 ha. Przy wejściu znajdował się dom przedpogrzebowy. Podczas drugiej wojny światowej na terenie cmentarza Niemcy dokonywali egzekucji. Szacuje się, że rozstrzelano na nim co najmniej około pół tysiąca osób. W tym czasie rozpoczęła się dewastacja cmentarza. Na polecenie Niemców część macew użyto do utwardzania ulic. |
|||
"Gestapowcy przyprowadzili na cmentarz żydowski w Sanoku dwie kobiety żydowskie wraz z ośmiorgiem dzieci, z których najmłodsze w beciku jedna z matek trzymała na ręku, a najstarsza dziewczynka miała osiem - dziewięć lat. Grób nie był jeszcze gotowy, albowiem Żydzi dopiero go wybierali. Kobiety wraz z dziećmi usiadły na trawie w pobliżu grobów i zawodziły. Dzieci, nie zdając sobie sprawy z sytuacji, biegały pomiędzy nagrobkami bawiąc się i śmiejąc. W pewnej chwili jeden z gestapowców wyrwał niemowlę z rąk matki, uniósł je jedną ręką do góry, a w drugiej trzymając pistolet, strzelił w nie i z becikiem rzucił do grobu. Zaraz drugim strzałem pozbawił życia matkę tego dziecka. Inny gestapowiec tej drugiej kobiecie polecił przyprowadzić swoje dzieci nad grób, co ta uczyniła. Dwoje dzieci przybiegło do niej. Zaraz zastrzelił je, jak również matkę. Pozostałe dzieci dopiero wówczas pojęły grozę sytuacji i rozbiegły się po cmentarzu, kryjąc się za nagrobkami. Dwóch gestapowców biegało za nimi i strzelało. Ośmioletnia dziewczynka, raniona, nie mogła już o własnych siłach podejść nad grób. Gestapowiec chwycił ją za włosy i owinąwszy je wokół swojej ręki, wlókł po ziemi, kopiąc ją przy tym butami. Tu nad grobem dobił ją". |
|||
Brak bliższych informacji o powojennej historii cmentarza. W 1952 r. obiekt znajdował się pod dozorem Józefa Wainera. Ostatni pochówek miał miejsce w 1957 roku. W sporządzonym w 1981 r. na zlecenie Urzędu do Spraw Wyznań zestawieniu Informacja o cmentarzach wyznania mojżeszowego w Polsce w przypadku cmentarza przy ul. Kiczury podano: "Powierzchnia 1,67 ha, właściciel SP [Skarb Państwa]. Ogrodzenie z muru kamiennego zniszczone w 75%. Na terenie cmentarza znajduje się kilkadziesiąt płyt nagrobkowych z kamienia i betonu, częściowo poprzewracane. Teren porośnięty krzakami". Od 1978 r. Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego w Krakowie, a od 1983 r. ZRWM w Warszawie podejmował próby zaopiekowania się cmentarzem, które zostały zablokowane przez władze Sanoka. W latach 1988-1989 Fundacja Rodziny Nissenbaumów we współpracy z Israelem Singerem uporządkowała i ogrodziła cmentarz oraz ufundowała pomnik zaprojektowany przez Jana Pastuszaka, w formie prostopadłościanu zwieńczonego sześcioramienną gwiazdą zespoloną z orłem-godłem PRL, z płaskorzeźbą twarzy ludzkich i napisem: "Kto stanie przed tym pomnikiem, niechaj pochyli głowę i z czcią wspomni męczenników poległych za ojczyznę i wiarę, za godność i wolność wszystkich ludzi - przeciw bestialstwu ludobójczego rasizmu. Spokój ich szczątkom! W tym miejscu w czasie II wojny światowej zostali zamordowani przez hitlerowców Żydzi, Polacy, Łemkowie i Starorusini. Israel Singer, Fundacja Rodziny Nissenbaumów. 1988". Obecnie w obrębie cmentarza zachowało się co najmniej kilkadziesiąt nagrobków w różnym stanie zachowania, głównie destruktów przemieszczonych względem właściwego miejsca pochówku. Część z nich zgromadzono w formie lapidarium w północno-wschodnim narożniku cmentarza. Wschodnia część cmentarza jest porośnięta trawą, część zachodnia i północna jest gęsto zakrzewiona i niepielęgnowana. Częściowy spis danych osobowych z zachowanych nagrobków: Klucz do bramy cmentarnej znajduje się w biurze Administracji Cmentarzy Komunalnych na Cmentarzu Centralnym (czynne w dni robocze, wskazany wcześniejszy kontakt - tel. 013 463 29 73). tekst & zdjęcia: Krzysztof Bielawski Źródło: |
|||
 |
 |
 |
 |
 |
|||
| Poszukujemy wszelkich informacji o tych cmentarzach: ich historii, procesie dewastacji, nagrobkach znajdujących się poza cmentarzami. Korespondentom gwarantujemy dyskrecję. |
|||
 |
|||
| Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim. Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji. |
|||
| strona główna | cmentarze | warto wiedzieć | księga gości | napisz do nas |