Cmentarz żydowski w Różanie Jewish cemetery in Rozan

RÓŻAN

Żydzi mieszkający w Różanie posiadali dwa miejsca pochówku. Najstarszy cmentarz znajduje się około 600 m na południowy wschód od rynku, na skarpie nad Narwią, pomiędzy ulicami Królowej Bony, Ostrowską i Mostową. Data założenia cmentarza nie jest znana. Z pewnością istniał w 1782 r., kiedy wzmiankowano go w dokumentach z wizytacji miejscowej parafii katolickiej: "Żydzi tak w mieście Różanie jako i po wsiach całej tej parafii mieszkający [...] mają miejsce na wschód słońca nad Narwią, gdzie się chowają".

Prawdopodobnie podczas drugiej wojny światowej rozpoczęła się dewastacja cmentarza. W latach PRL (prawdopodobnie w latach 60.) urządzono na nim Ośrodek Wczasowy Warszawskiej Fabryki Pomp. W wyniku zniszczeń, w 1989 r. w obrębie cmentarza odnaleziono jedną macewę, wykonaną prawdopodobnie z polnego kamienia granitowego. Obecnie, po likwidacji ośrodka wypoczynkowego, teren jest nieużytkowany, nieogrodzony, porośnięty niepielęgnowaną roślinnością. Wszystkie naziemne ślady cmentarza uległy zatarciu. Brak jakiejkolwiek formy upamiętnienia.

Brak danych o statusie własnościowym działki. Cmentarz jest wpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie figuruje w rejestrze zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego.

Plan Różana z 1915 r. z zaznaczeniem cmentarzy żydowskich.
Źródło: Archiwum Map Wojskowego Instytutu Geograficznego

Drugi cmentarz żydowski w Różanie znajduje się około 1,3 km na zachód od rynku, na terenie płaskim, pomiędzy drogą równoległą do ul. Diamentowej i ul. Rubinową, zajmuje działkę na planie trapezu prostokątnego o powierzchni około 0,44 ha. Cmentarz z pewnością powstał nie później w 1915 roku.

Obiekt uległ daleko posuniętej dewastacji. W 1989 r. był użytkowany jako pastwisko. W jego obrębie zachowały się pojedyncze destrukty obmurowań grobów oraz macew. Na przełomie XX i XXI w. działkę cmentarną wykupił Efraim Ben-Dor. Dzięki współpracy Ziomkostwa Żydów Różana i Fundacji Rodziny Nissenbaumów, w 2014 r. cmentarz otoczono ogrodzeniem z przęseł metalowych. W południowej części cmentarza ustawiono pomnik w formie pękniętej macewy z gwiazdą Dawida w zwieńczeniu. Do pomnika przytwierdzono fragmenty odnalezionych nagrobków. U stóp monumentu ustawiono trzy tablice upamiętniające cmentarz i miejscową społeczność żydowską. Uroczystość odsłonięcia pomnika odbyła się 31 maja 2004 roku.

Właścicielem cmentarza jest osoba fizyczna - spadkobierca Efraima Ben-Dora. Cmentarz jest wpisany do wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie figuruje w rejestrze zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
Grzybowski M. M., Katolickie kaplice dworskie oraz miejsca kultu innowierców na Mazowszu w drugiej połowie
XVIII wieku: materiały źródłowe z wizytacji kościelnych, [w:] Studia Płockie, nr. 4, Płock 1986.
Henrykowski W., Karta cmentarza nr 9677, [bmw] 1989.
Henrykowski W., Karta cmentarza nr 9678, [bmw] 1989.
Kosior K., Różan, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana
przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Olzacka K., Różan [online] http://cmentarze-zydowskie.pl/rozan_katarzyna_olzacka.htm [dostęp: 12.03.2021].
Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX-XX wieku, Pułtusk 2005.