Cmentarz żydowski w Radzyminie znajduje się w południowej części miasta, przy obecnej ul. Mickiewicza. Cmentarz zajmuje działkę na planie wydłużonego prostokąta, o przybliżonej powierzchni 1,7 ha.

Data założenia cmentarza nie jest znana, pochówków dokonywano tu nie później niż od końca XVIII wieku. W 1775 r. wizytator diecezjalny w sprawozdaniu z Radzymina zanotował: "Kładowisko [....], gdzie się [Żydzi - przyp. KB] grzebią, za miastem jest, a gdy raz w rok na swe zjeżdżają się nabożeństwa, wtenczas dwór im do tego miejsce wyznacza, to zaś miejsce, czyli kierkut jakim prawem i za czyim pozwoleniem mają, pewności zaciągnąć trudno".

Wiadomo, że wejście na cmentarz znajdowało się od strony wschodniej, aleja główna była wytyczona na osi wschód-zachód.

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu chowano zwłoki osób zmarłych lub zabitych w miejscowym getcie. Między innymi w 1942 roku pogrzebano tu wiele ofiar epidemii tyfusu. Ze względu na obawy o rozprzestrzenienie się epidemii, Niemcy wprowadzili ograniczenia w przewozie zwłok. Raz w tygodniu ciała zmarłych wozami wywożono na cmentarz. Na cmentarzu dokonywano też egzekucji. Wydany w 1988 r. Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945 wzmiankuje kilka tych tragicznych wydarzeń:
- wiosną 1942 r. żandarmi z miejscowego posterunku rozstrzelali na cmentarzu 4 lub 5 kobiet.
- wiosną 1942 r. lub 1943. na cmentarzu rozstrzelano mężczyznę o nazwisku lub imieniu Maje lub Majer (?),
- latem 1942 r. na cmentarzu rozstrzelano rodzinę: mężczyznę (adwokata) wraz z żoną i siedmioletnią córką,
- latem 1942 r. na cmentarzu żandarmi rozstrzelali osiem osób,
- w październiku 1942 r. na cmentarzu zastrzelono mężczyznę o nazwisku Rybak,
- jesienią 1942 r. na cmentarzu zastrzelono kobietę w wieku około 30 lat,
- jesienią 1942 r. Niemcy zgładzili na cmentarzu grupę około dwudziestu osób, wśród których były dzieci,
- zimą 1942 r. funkcjonariusze policji i żandarmerii rozstrzelali na cmentarzu czterech mężczyzn,
- w styczniu 1943 r. prawdopodobnie na terenie cmentarza Niemcy zastrzelili mężczyznę i jego 7-letniego syna, uciekinierów z getta warszawskiego,
- jesienią 1943 r. na cmentarzu żandarm zastrzelił dziewczynkę w wieku 5-6 lat.

W Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie znajdują się zeznania świadków egzekucji na cmentarzu żydowskim.

"Kobiety żydowskie i dzieci chodziły po żywność. Patrole chwytały. Schwytane kobiety rozstrzeliwano. Jeśli kobiety prosiły o łaskę (padały do nóg), były rozstrzeliwane. Po doprowadzeniu na cmentarz skazane musiały kopać sobie groby. Nieraz do kopania wykorzystywano ludność polską" (świadek: Irena Banasiak)

"W czerwcu 1942 r. koło mojego domu przejechała furmanka załadowana 19 Żydami, wśród których były kobiety i dzieci. Obserwowałem wydarzenia ukryty za drzewami mego ogrodu, który znajduje się w pobliżu cmentarza żydowskiego. Żydów eskortowali żandarmi na koniach. Rozpoznałem Hoppego, Radkego oraz Cymbryka. Pomagając biciem kolbami zepchnęli Żydów z wozu i zaprowadzili na cmentarz żydowski. Samej egzekucji nie widziałem, bo byłem ukryty w moim domu. Słyszałem natomiast po chwili strzały automatyczne z brono maszynowej. Po godzinie poszedłem na cmentarz. Był już tam stary dozorca żydowski, który płakał. Hoppe rozkazał mu przed odjazdem, że do wieczora trupy muszą być pogrzebane, w przeciwnym bowiem wypadku zostanie on sam zastrzelony. Żadnemu z Polaków nie wolno było przyjść na miejsce egzekucji" (świadek: Władysław Kalinowski)

"W lipcu 1942 r. koło mojego domu, wczesnym wieczorem nadjechał samochód załadowany Żydami. Byłem ukryty jak zwykle w moim ogrodzie. Z konwojujących rozpoznałem żandarmów radzymińskich: Hoppego, Radkego, Stiepela i jednego, nieznanego mi żandarma z Pustelnika. Wśród skazanych nie widziałem nikogo, byli w budzie. Obserwując ich jak wysiadali, naliczyłem około 30 ludzi. Po jakimś czasie usłyszałem strzały z broni maszynowej. Na cmentarz już nie poszedłem, bałem się, ponieważ za to mogli i mnie zabić" (świadek: Władysław Kalinowski)

"W styczniu 1943 r. w pobliżu mojego domu szli żandarmi radzymińscy Hoppe i Radke. Byli podpici. Śmieli się głośno, żartowali. Przed sobą prowadzili ojca i syna 7-letniego. Był to adwokat z Warszawy, który podobno uciekł z getta warszawskiego. Przed cmentarzem chłopiec próbował uciekać. Zastrzelił go Hoppe i zaraz potem ojca" (świadek: Władysław Kalinowski)

W latach 2015-2016 z inicjatywy autora tego tekstu wzniesiono nowy ohel cadyka Szlomo Jehoszuy Dawida Gutermana. Budowę sfinansował mieszkający w Wlk. Brytanii Joseph Deutsch, a prace wykonała firma Igora Basaja. Wniosek do Rady Miasta złożyła Komisja Rabiniczna ds. Cmentarzy.

Z pewnością część płyt nagrobnych znajduje się w różnych punktach miasta i służy jako jako płyty chodnikowe czy tarcze szlifierskie. Poniżej prezentujemy zdjęcia kilku macew, odnalezionych w Radzyminie.

W kwietniu 2012 r. na opuszczonej posesji przy ul. Zielonej 20, kilkanaście metrów od cmentarza, odnaleziono kolejnych pięć macew, wykorzystanych jako stopnie przed domem.

Wiosną 2013 r. na działce przy ul. Cichej znaleziono fragment macewy z napisem: "Tu pochowana kobieta skromna Rachela [....]". Nagrobek został zdeponowany w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w Warszawie.

W czerwcu 2017 r. kilkanaście macew odnaleziono podczas budowy supermarketu na terenie dawnej mleczarni przy ul. 3 Maja 13. Nagrobki zostały złożone w ohelu.

"Tu spoczywa kobieta, skromna, hojna, pani Chaja córka pana Szlomo,
zmarła 14 (?) miesiąca szewat roku 5613.
Niech jej dusza ma udział w życiu wiecznym"
(23? styczeń 1853 r.)

(tłum. J. Jagielski, zdjęcie: Marcin Bauer)

Groby cadyków związanych z dynastią radzymińską można odnaleźć także na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej. W ohelu w kwaterze 32 spoczywają: zmarły w 1874 r. Jakow Arie Guterman syn Salomona, założyciel dynastii; Lewi Icchak z Seroczyna, wnuk Jakowa Arie Gutermana, cadyk w Ladach, Seroczynie i Warszawie; Aron Menachem Mendel Guterman z Radzymina, kontynuator dynastii, od pierwszej wojny światowej działający w Warszawie. W kwaterze 47 znajduje się ohel Cwi Hirsza z Łomazów, zięcia Salomona Gutermana z Radzymina, od 1873 r. cadyka w Radzyminie.

tekst: K. Bielawski

Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.