Cmentarz żydowski w Radomiu znajduje się około 4 km na północny zachód od Rynku, przy ul. Towarowej. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjną numer 146301 1.0020.AR 9.119 na planie zbliżonym do kwadratu, o powierzchni 50828 m kw.

Cmentarz został założony podczas epidemii cholery w 1831 r. Sześć lat później, w dniu 19 listopada 1837 r., cmentarz został oficjalnie przekazany radomskim Żydom. W 1846 r. podpisano akt wieczystej dzierżawy działki. Teren był sukcesywnie poszerzany - kolejne zakupy gruntu miały miejsce w 1860 r., 1902 r. oraz w 1911 roku.

Podczas II wojny światowej Niemcy zniszczyli cmentarz, wywożąc niemal wszystkie płyty nagrobne. Macewy użyto do prac budowlanych na terenie miasta. Dewastacja trwała także po wojnie. W 1989 r. Julita Twardowska na łamach gazety "Głos Ludu" tak scharakteryzowała to miejsce: "Cmentarz żydowski w Radomiu jest tak zniszczony, że właściwie jakby nie istniał. Jeszcze przed paroma laty można tam było zobaczyć fragmenty macew wkopanych w ziemię, dziś już i tego nie ma, a przez nie ogrodzony teren prowadzi droga na przełaj. Kto nie wie, ten nigdy by się nie domyślił, że tu właśnie jest beit ha-olam - dom wieczności, jak nazywają wyznawcy mozaizmu swoje nekropolie."

Paradoksalnie, to właśnie dzięki Niemcom wiadomo dziś, jak cmentarz wyglądał do czasów II wojny światowej. Niemieccy żołnierze robili bowiem na podbitych terenach zdjęcia, dokumentując kolejne zdobycze i swe "bohaterskie" czyny. Często zapuszczali się do getta, by właśnie tam wykonać "ciekawe" zdjęcia dla swych krewnych. Powstawały w ten sposób całe reportaże, przechowywane później w prywatnych albumach. Kilkanaście zdjęć z radomskiego kirkutu w jednym z niemieckich antykwariatów udało się kupić Tomaszowi Wiśniewskiemu, znanemu badaczowi podlaskich judaików. Na zdjęciach widać stojące w rzędach liczne płaskorzeźbione, polichromowane macewy. Na jednej z fotografii na tle cmentarza pozują uśmiechnięty niemiecki żołnierz wraz ze swą dziewczyną. Archiwalne zdjęcia z cmentarza żydowskiego w Radomiu prezentowane są na witrynie www.bagnowka.pl.

W sierpniu 1989 r. został zarejestrowany Społeczny Komitet Rewaloryzacji Cmentarza Żydowskiego w Radomiu, w prace którego zaangażowali się między innymi Władysław Misiuna, profesor Polskiej Akademii Nauk, odznaczony medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata; Stefan Borkiewicz czy senator Jan Lipski. W ciągu kolejnych lat udało się ogrodzić teren cmentarza, wybudować mauzoleum i odzyskać wiele macew, które od czasów wojny znajdowały się w różnych punktach miasta. Nie obyło się przy tym bez trudności - przez dłuższy czas miejscowy zakład kamieniarski nie chciał oddać dużej partii płyt nagrobnych.

Żelazna, osadzona na ceglanych filarach brama wejściowa znajduje się od strony ul. Towarowej. Klucz do bramy cmentarza udostępniają mieszkańcy domu przy ul. Twardej 13. Cmentarz otacza betonowy mur. Na jego wewnętrznej części, po obu stronach bramy przymocowano fragmenty odzyskanych macew. Po lewej stronie od wejścia leży kilkadziesiąt nagrobków, odnalezionych w ostatnich latach na terenie Radomia.

Łącznie na cmentarzu znajduje się około 300 macew w różnym stanie zachowania. Podczas spisu prowadzonego przez Fundację Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich zidentyfikowano 282 nagrobki, z których najstarszy upamiętnia Mosze syna Natanela, zm. 15 września 1837 r., a najmłodszy -Annę Chanę Rachelę Najfeld, zm. 4 września 1939 roku.

Podczas prac restauracyjnych około stu nagrobków ustawiono w dwóch rzędach na wprost bramy, tworząc w ten sposób współczesną aleję główną cmentarza . Na jej końcu w 2001 r. odsłonięto pomnik, poświęcony Żydom poległym w obronie Rzeczypospolitej. Wyryty na nim napis głosi: "Polegli na polu chwały w walce o niepodległość Polski. Pochowani na cmentarzu żydowskim w Radomiu. Powstańcy z 1863 r.: Mendel Bojman s. Abrama, Moszek Frydman s. Beniamina, Szlama Kirszenblat s. Lejzora. Bojownicy z r. 1905-1914: Aron Rudman s. Abrama, Klecki Dawid s. Josefa, Bankier Lejb s. Judy, Wajntraub Josef s. Anszela, Gold Mordka-Jojna s. Icchoka. Zginęli w walce z bolszewikami: Samson Izrael s. Herszka, Rochman Mordka z Pułtuska, Zyndorf Lejzor, Judensztajn Gustaw, Gocman Rubin s. Dawida, Borensztajn Lejbus, Bialokin Nuchym, Kerszenbaum Izrael s. Judy, żołnierz nieznanego nazwiska, Wasersztajn Chaim s. Symchy, Loterberg Samuel, Gersztajn Ruwin, Kohn, Hochman Josef, Frydman Ruwin, Fajntrop Szmul, Fajngold Wolf, Lewinzohn Nuchym, Szmeder Icchok, Cyfersztajn Dawid, Wizenberg Kielman, Kohn, Kugiel Chaskiel, Bezimienny, Sznajer Jakub, Urbach Izrael, Lenczewski Ruwin-Lejb s. Szlamy, Belikman Zyndel, Cymerman Fiszel, Fersztenbaum Szalma, Birman Moszek s. Mordki. Cześć ich pamięci".

Po prawej stronie znajduje się pomnik wybudowany w 2010 r. przy udziale więźniów uczestniczących w projekcie polskiej i izraelskiej służby więziennej "Tikkun, czyli Naprawa". Pomnik sfinansował Klub Tysiąc, w realizację zaangażowała się m.in. Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Do półkolistej ściany przytwierdzono kilkadziesiąt macew oraz współczesne tablice memoratywne.

Około 50 m na zachód od pomników, na niewielkim wzniesieniu stoi mauzoleum, przypominające formą ohel. Wewnątrz znajduje się nagrobek skrzyniowy, na którym wykuto epitafium w języku hebrajskim o treści: "Dla upamiętnienia 35 [.....] członków gminy, którzy byli torturowani i zostali zamordowani [.....] przez hitlerowców niemieckich, niech imię ich zostanie zatarte! Niech Bóg pomści ich krew!" (tłum. R. Uszyńska). Na ścianie umieszczono tekst modlitwy Kadisz Jatom (Kadisz sierocy) oraz tabliczki upamiętniające kilkadziesiąt społeczności żydowskich z rejonu Radomszczyzny, zgładzonych przez Niemców w latach drugiej wojny światowej: Drzewicę, Ciepielów, Błedów, Białobrzegi, Gowarczów, Grojec, Gniewoszów, Głowaczów, Klwów, Jedlińsk, Kazanów, Iłżę, Mogielnicę, Magnuszew, Przysuchę, Kozienice, Ryczywół, Szydłowiec, Wierzbicę, Nowe Miasto nad Pilicą, Solec, Radom, Skaryszew, Sienno, Wolanów, Przytyk, Warkę, Zwoleń, Lipsko.

Przez kilkanaście lat społecznym opiekunem cmentarza była Adela Głowacka z Radomskiego Stowarzyszenia Romów "Romano Waśt". Od 1 czerwca 2023 r. na podstawie umowy z Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego cmentarzem zajmuje się Stowarzyszenie Żydów Radomskich "Beit Radom" (E-mail: contact@beitradom.org ).

tekst: K. Bielawski
współpraca: Łukasz Kowalczyk
"Słowo" o Krystynie Borkiewicz i radomskich Żydach