Cmentarz żydowski w Przysusze jest położony około 400 na północny zachód od centrum rynku, pomiędzy ulicami Wiejską i Cmentarną. Cmentarz powstał w pierwszych dekadach XVIII w. Był wzmiankowany w aktach z 1723 r., w których sąd kościelny oskarżał miejscowego proboszcza za "pozwolenie na pogrzeby lutrów i żydów ".

W 1806 r. na cmentarzu pochowano Awrahama z Przysuchy, jednego z pierwszych propagatorów chasydyzmu w centralnej Polsce, w 1813 r. cadyka Jakowa Icchaka z Przysuchy - twórcę miejscowej dynastii chasydzkiej, a w kolejnych latach członków jego rodziny.

Cmentarz był czynnie użytkowany do drugiej wojny światowej. W 1942 r. w zbiorowych grobach pochowano ciała osób zastrzelonych przez Niemców: 11 członków Judenratu oraz 19 osób zabitych na podwórzu zarządu gminy. Na polecenie Niemców część nagrobków użyto do utwardzania ulic i budowy posterunku żandarmerii. Proces dewastacji był kontynuowany w okresie powojennym.

9 maja 1955 r. Minister Gospodarki Komunalnej podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza. W dołączonej dokumentacji podano: "Powierzchnia jego wynosi 3 ha. [...] Teren cmentarza jest zupełnie zdewastowany, ogrodzenia nie ma, nagrobki zniszczone przez Niemców. Mogiły zrównane są z ziemią, na cmentarzu nie ma żadnych drzew ani krzewów. Ostatni pogrzeb odbył się w r. 1942". Prezydium Gminnej Rady Narodowej w Przysusze planowano urządzić na cmentarzu zieleniec. Jego teren wykorzystywano jako szkolny plac gimnastyczny.

W latach 80. z inicjatywy rabina Nachuma Elbauma ogrodzono cmentarz i wzniesiono dwa przylegające do siebie ohele. Pojedynczy ohel z prawej strony chroni grób zmarłego w 1806 r. Awrahama z Przysuchy, popularnego chasydzkiego kaznodziei. Podwójny ohel stoi nad grobami miejscowych cadyków: Jakowa Icchaka "Świętego Żyda" z Przysuchy (zm. w 1813 r.); Symchy Bunima (zm. w 1827 r.); Jerachamiela z Przysuchy (zm. w 1836 r.), Jakowa Icchaka Elchanana (zm. w 1873 r.); Jerachamiela Jehudy Meira (zm. w 1897 r.); Cwi Hirsza Mordechaja (zm. w 1865 r.).

W obrębie cmentarza zachowało kilkadziesiąt destruktów nagrobków (w większości fragmentów o wymiarach około 20 x 20 cm), z których najstarszy jest datowany na 1771 r. Jedynie pojedyncze macewy znajdują się in situ. Teren porasta las liściasty o gęstym podszycie.

Cmentarz jest własnością Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Obiekt jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych. Klucze do bramy i oheli są przechowywane przy ul. Wiejskiej 50a.

Do dziś w różnych punktach Przysuchy znajdują się macewy, wykorzystane przez niektórych mieszkańców do utwardzania podwórek i innych zastosowań gospodarskich. Na terenie jednostki Straży Pożarnej przy ul. Targowej stoi budynek, którego ściany wykonano z żydowskich nagrobków.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
Archiwum Akt Nowych, Urząd do Spraw Wyznań, sygn. 22/456, Zamknięcie cmentarza Przysucha.
Archiwum Państwowe w Kielcach, Urząd Wojewódzki w Kielcach, sygn. 1080/1074, Przysucha - cmentarz żydowski (zamknięcie cmentarza).
Dymek A., Przysucha, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Penkalla A., Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992.
Rejestr miejsc i faktów zbrodni popełnionych przez okupanta hitlerowskiego na ziemiach polskich w latach 1939-1945: województwo radomskie, Warszawa 1980.
Wodziński M., Groby cadyków w Polsce. O chasydzkiej literaturze nagrobnej i jej kontekstach, Wrocław 1998.