Poznańscy Żydzi założyli kilka cmentarzy. Pierwszy z nich powstał w pierwszej połowie XV w. w miejscu zwanym Złotą Górą, w pobliżu obecnego kościoła ojców Jezuitów. Kolejny cmentarz założono na Muszej Górze, w okolicach obecnego Placu Wolności, w obrębie pl. Cyryla Ratajskiego, 3 Maja i ul. Nowowiejskiego. Majer Bałaban w wydanej w 1929 r. książce Zabytki historyczne Żydów w Polsce tak pisał o tym cmentarzu: "Gorzej niż z krakowskim rzecz się ma z cmentarzem poznańskim. Wedle planów i wskazówek w archiwum, znajdował się on na dzisiejszym placu Wolności, w samem centrum nowego miasta, a opodal starego. Czy to był najstarszy z cmentarzy żydowskich jest nam niewiadome, żaden z lokalnych historyków Poznania nie wynotował tego faktu. Tyle jest wiadome, że w roku 1805 zniesiono ten cmentarz, przyczem kości kilku męczenników z r. 1736, a z niemi i niektóre nagrobki przeniesiono na nowy cmentarz. Lud opowiada, że królowa pruska Luiza mieszkała koło cmentarza i nie chcąc mieć przed oczyma pogrzebów i nagrobków żydowskich, kazała znieść cmentarz. Klęska pod Jeną miała był "karą dla Prusaków za to świętokradztwo". W każdym razie przepadły wszystkie prastare, a nawet i mniej stare nagrobki (za wyjątkiem kilku), ta strona archeologji żydowskiej w Poznaniu jest dla nauki stracona". Po obu tych cmentarzach nie ma dziś śladu.
W 1803 r. gmina żydowska w Poznaniu otworzyła następny cmentarz, położony przy obecnej ul. Głogowskiej. W 1837 r. pochowano na nim Akiwę Egera (Eigera) - rabina, autora licznych dzieł z zakresu prawa religijnego, rektora poznańskiej jesziwy. Na jego steli wyryty był napis: "Tu spoczywa rabin, nasz rabin Akiwa Eiger. Odszedł do sług bożych w świętej gminie Maerkisch Friedland i świętej gminie Poznań został zabrany do swego ludu. W czwartek 13 dnia tiszri roku 598 według krótkiego rachunku". Jego grób stał się celem pielgrzymek. W 1911 r. w Residenzstadt Posen und Ihre Verwaltung pisano, iż "skromny nagrobek w miejscu spoczynku rabina Akiwy Eigera jest szczególnie często odwiedzany przez będących w Poznaniu rosyjskich Żydów".
Cmentarz został zdewastowany na polecenie Niemców podczas II wojny światowej. Macewy wykorzystano m.in. do utwardzania dróg i chodników, budowy autostrady, sztucznego jeziora "Rusałka" oraz prac budowlanych na Sołaczu.
21 marca 1946 r. Zarząd Miejski Poznania podjął uchwałę o przeznaczeniu cmentarza żydowskiego o powierzchni 49086 m2 na rozbudowę Międzynarodowych Targów Poznańskich. Jego teren został stopniowo zabudowany, wszelkie ślady grobów uległy zatarciu.
Przez wiele lat środowiska żydowskie z Komitetem Ochrony Cmentarzy Żydowskich w Europie na czele podejmowały starania na rzecz budowy lapidarium na terenie cmentarza. Negocjacje ze Spółdzielnią Mieszkaniową "Grunwald" oraz właścicielami zabudowań dobiegły końca w grudniu 2006 r. Uzgodniono, że na podwórzu przy ul. Głogowskiej 26a zostaną ustawione macewy, w tym nagrobek Akiwy Eigera. Jesienią 2007 r. podczas prac odkopano kilka kamieni nagrobnych.
30 kwietnia 2008 r. na odzyskanym skrawku cmentarza postawiono macewy. Przybyły z Izraela rabin Menasze Ekstein wyznaczył miejsca pochówków, w tym także grób Akiwy Egera. Rabin Schlesinger strzegł, aby nie zostały złamane prawa dotyczące pochówków. Rabinowi asystowali bracia Joszua i Samuel Halpern - potomkowie Akiwy Egera i fundatorzy przedsięwzięcia. Obecni byli również rabini z Zurichu i Londynu. Nad całością czuwała przewodnicząca Poznańskiej Filii ZGWZ Alicja Kobus oraz przewodniczący GWŻ w Gdańsku Michał Samet. Współtwórcami dzieła byli: Rabinacka Rada Europy Ochrony nad Cmentarzami Żydowskimi, ZGWŻ w Poznaniu, Międzynarodowe Targi Poznańskie oraz Spółdzielnia Mieszkaniowa Grunwald Osiedle Łazarz. Autorem projektu cmentarza był architekt Jacek Wilczak, nadzór budowlany prowadził inż. Włodzimierz Całka, a wykonawcą robót budowlanych był zespół Andrzeja Grochalskiego.
|
Na cmentarz przewieziono fragmenty macew odnalezionych w różnych punktach miasta. Na ścianie budynku od strony ul. Głogowskiej umieszczone zostały tablice z informacją o historii cmentarza.
W 1958 r. na cmentarzu komunalnym w dzielnicy Miłostowo utworzono wydzieloną kwaterę żydowską. Na terenie kwatery znajduje się kilkanaście powojennych grobów oraz dziesiątki macew ze zniszczonego cmentarza żydowskiego. Jest to ciekawy zbiór starych nagrobków, wykonanych z prostych, często nieociosanych, kamieni granitowych, pozbawionych symbolicznych płaskorzeźb.
Centralną część kwatery zajmuje kilka masowych mogił, w których spoczywają szczątki około tysiąca ofiar Zagłady. Tu również złożono kości, wykopane podczas budowy obiektów Targów Poznańskich. Kwatera znajduje się blisko wejścia na cmentarz od strony ul. Warszawskiej, na prawo od ścieżki. |
Niewykluczone, że w różnych punktach miasta wciąż znajdują się fragmenty płyt nagrobnych. Jeszcze kilka lat temu w bruku jednej z ulic można było odnaleźć potłuczone macewy. O tej sprawie w 2005 r. pisali redaktorzy poznańskiego wydania "Gazety": "Czartoria, jedna z bocznych ulic Chwaliszewa. Dawniej ruchliwa: można nią było przejechać na wprost przez Piotrowo do dzisiejszej ul. Baraniaka. Od lat 60., gdy uregulowano koryto Warty, urywa się nad brzegiem rzeki. Mało uczęszczaną dziś Czartorię pokrywają cały czas staroświeckie brukowce - niektóre bardzo nietypowe. Gdy przyjrzeć się im z bliska - wyraźnie widać hebrajskie napisy (.....). O odkryciu poinformował nas Jakub Susid, młody socjolog, warszawiak, który w Poznaniu mieszka od pięciu miesięcy. Odwiedzili go znajomi ze stolicy. Wszyscy razem wybrali się nad Wartę na imieniny miasta, potem spacerowali po poznańskich uliczkach. Na widok hebrajskich napisów w bruku spacerowiczów dosłownie zatkało. - Ja sam nie bardzo się zdziwiłem. Jestem przekonany, że w całej Polsce takich miejsc są tysiące. Moja dziewczyna jest z Kołobrzegu. Tam alejki w parku były wyłożone macewami - opowiada pan Jakub. - Chciałbym tylko, żeby dla tych kamieni znaleźć godniejsze miejsce w Poznaniu". Płyty te zostały wkrótce wydobyte z bruku przez pracowników Zarządu Dróg Miejskich.
tekst: G. E. Kafka, A. Cyruk, K. Bielawski
zdjęcia: G. E. Kafka, K. Bielawski
Polecamy odwiedzenie stron internetowych:
Wirtualny Sztetl
Shabbat-Goy
Kliknij tu, by przeczytać fragment opracowania dotyczącego poznańskich Żydów
ze Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich
|