Żydzi w Płocku posiadali co najmniej dwa cmentarze. Nie wiadomo gdzie chowali swoich zmarłych w pierwszym okresie osadnictwa, które datowane jest od XIII w. Najstarszy znany cmentarz żydowski powstał około 1570 r. poza murami miejskimi, przy obecnej ul. 3 Maja. Grunt został zakupiony przez kahał 26 listopada 1568 r. od spadkobierców rajcy Stanisława Wiechy, w oparciu o zgodę króla Zygmunta Augusta. Zakładanie cmentarza spotykało się najwyraźniej z oporem władz miasta, o czym świadczą dokumenty królewskie. W 1570 r. król Zygmunt August polecił magistratowi wpisanie do ksiąg miejskich zakupu działki, stwierdzając: "Daliśmy i dopuścili przywilejem naszym, aby było wolno Żydom miasta naszego Ploczka cmyntarz na przedmieściu ploczkim na tym miejscu, gdzie oni plac okupili, mieć i zbudować ku potrzebie własnej ich o który plac prosili nas, abyśmy do Wierności Waszych dali mandat nasz, aby im księgi miejskie ploczkie według kontraktu ich był zapisan. (...) A tak rozkazujemy W. Waszym, koniecznie to chcąnc mieć, aby wnet ujrzawszy te listy nasze przerzeczonym Żydom ploczkim cmyntarz na własnym placu ich okupionym według prawa ich dopuścieli mieć i innym rzeczom wyżej opisanym żadnym obyczajem nie przeszkadzali, pod łaską naszą królewską i urzędu swego, aby W. Wasze Inaczej nie czyniły". W 1576 r. w sprawie interweniował Stefan Batory, wzywając magistrat do nieutrudniania kahałowi tworzenia cmentarza.

Cmentarz przyjmował pochówki do około 1850 r. Podczas drugiej wojny światowej Niemcy doprowadzili do dewastacji cmentarza. Część nagrobków wykorzystano do prac budowlanych na terenie miasta, m.in. do utwardzania dróg i budowy schodów.

Dalszych zniszczeń dokonano po wojnie. Przy zachowanym domu przedpogrzebowym funkcjonował zakład kamieniarski. W latach PRL władze miasta przeznaczyły teren pod zabudowę - wzniesiono na nim internat Liceum Ogólnokształcącego im. Władysława Jagiełły, część przekształcono na park. Niemal wszystkie naziemne ślady cmentarza uległy zatarciu. Zachował się fragment muru, na którym w 2018 r. uczniowie Zespołu Szkół Usług i Przedsiębiorczości w ramach projektu Szkoła Dialogu wykonali mural z napisem w językach polskim i hebrajskim: "W judaizmie cmentarz jest wieczny. Tu w latach 1570-1850 był cmentarz żydowski. W 1939 roku został zrównany z ziemią przez nazistów. Tu spoczywają nasi dawni sąsiedzi i przodkowie: Żydzi - Polacy - płocczanie. Pomyśl o nich miło".

Drugi cmentarz żydowski w Płocku został założony w 1845 r., na północno-wschodnich obrzeżach miasta, przy obecnej ul. Mickiewicza. Przed 1939 r. zajmował powierzchnię około 3,7 ha.

Podczas drugiej wojny światowej oraz w latach późniejszych cmentarz uległ daleko posuniętej dewastacji, do której przyczyniły się niemieckie władze okupacyjne oraz niektórzy mieszkańcy miasta i okolicznych miejscowości.

21 października 1946 r. na cmentarzu odbył się pogrzeb 25 osób, rozstrzelanych przez Niemców 1 marca 1940 r. w Imielnicy. Ich szczątki ekshumowano ze zbiorowego grobu w miejscu egzekucji. 23 października 1949 r. na ich nowym grobie odsłonięto pomnik zaprojektowany przez Beniamina Perelmutera. Pomnik bryłą przypominał "wyobrażenie" drugiej Świątyni Jerozolimskiej, był wykonany z marmuru, na frontonie znajdował się napis "Po nich ja płaczę", na ścianach umieszczono tablice z nazwiskami ofiar i modlitwą Jizkor oraz rzeźbę urny.

Do lat 60. cmentarz służył jako miejsce pochówku Żydów mieszkających w Płocku. Spoczęli na nim m.in.:

W okresie powojennym cmentarz znajdował się pod opieką Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. W 1955 r., w związku ze skargą Alfreda Borensztejna, Wydział ds. Wyznań przy PWRN w Warszawie stwierdził, że TSKŻ w Płocku zezwoliło Stanisławowi Ch. na wypas zwierząt na cmentarzu w zamian za opiekę nad nagrobkami. Urzędnicy zabronili wypasania bydła na cmentarzu.

W 1964 r. urzędnicy miejscy poruszali kwestię rekonstrukcji pomnika na grobie ofiar Zagłady ze względu na jego zły stan techniczny oraz plany zamknięcia cmentarza i włączenia jego powierzchni do terenów zielonych. Pomnik wyburzono w 1967 r. Historyk Jan Przedpełski tak opisał rozbiórkę: "Dozorcą cmentarza był Stanisław Chmurzyński (.). Którejś nocy przyjechała do niego grupa osób. Twierdzili, że pomnik jest tak zniszczony, że trzeba go rozebrać. Pokazali dokumenty, nie miał nic do powiedzenia. Wjechali na cmentarz dźwigiem i zniszczyli monument. Nie był w idealnym stanie, postarzał się, wandale dołożyli swoje. Ale przecież można go było odbudować, a nie niszczyć, na dodatek pod osłoną nocy".

W kolejnych latach wzniesiono drugi pomnik, którego projektantem był Lucjan Kot.

W latach 1981-1982 Związek Religijny Wyznania Mojżeszowego prowadził rozmowy z władzami miasta i Urzędem do spraw Wyznania w sprawie uporządkowania cmentarza (m.in. wykończenia pomnika, konserwacji nagrobków) i przekazania jego części w administrację miastu.

Obecnie większa część terenu cmentarza stanowi teren zielony, służący mieszkańcom jako miejsce spacerów. W południowo-zachodniej części znajduje się wydzielona działka o przybliżonych wymiarach 40 x 70 m, częściowo wybetonowana z kwaterą grzebalną z lat 1945-1968. Na osi bramy stoi pomnik na grobie ofiar Zagłady. Od północy kwaterę zamyka mur, do którego przytwierdzono destrukty odnalezionych nagrobków.

Część nagrobków jest przechowywana w magazynie Urzędu Miasta oraz w Seminarium Duchownym w Płocku.

Tekst: K. Bielawski
Źródło:
AAN, Urząd ds. Wyznań, sygn. 24/552, Sprawa dewastacji cmentarza w Płocku.
AAN, Urząd ds. Wyznań, sygn. 132/306, Obiekty judaizmu woj. płockiego.
Bielawski R., Po nich ja płaczę, "Słowo Żydowskie" 2005, nr 5-6 (343-344).
Kowalski R., Płoccy wypędzeni. Marzec '68, Płock 2018.
Kowalski R., Raz jeszcze. Żydzi - Płock - Polska, Płock 2016.Nowak G., O żydowskich stelach nagrobnych w Płocku, "Nasze Korzenie" 2009, nr 6.
Nowak-Dąbrowska G., Śladami płockich Żydów: przewodnik, Płock 2019.
Zbiór dokumentów i listów miasta Płocka, t. II, red. S. M. Szacherska, Płock 1987.
Żuławnik M., Żydzi płoccy w XVI i XVII wieku, "Notatki Płockie" 2002, nr 2 (191).
Kliknij tu, by obejrzeć film nakręcony na terenie cmentarza w Płocku