Cmentarz żydowski w Piotrkowie Trybunalskim - Jewish cemetery in Piotrkow Trybunalski

Żydzi w Piotrkowie Trybunalskim posiadali dwa cmentarze. Najstarszy z nich powstał przy synagodze (pomiędzy obecnymi ulicami Wojska Polskiego i Zamkową) na mocy przywileju króla Jana III Sobieskiego, nadanego w Jarosławiu w dniu 16 marca 1679 r., zezwalającego Żydom na osiedlenie się w Wielkiej Wsi i przedmieściu Podzamcze oraz urządzenie synagogi i cmentarza. Według legendy, miejsce na cmentarz wybrano ze względu na istniejący tam wcześniej grób kobiety, zabitej w 1657 r. przez wojska hetmana Czarnieckiego. Przywilej został potwierdzony w 1778 r. przez Stanisława Augusta ("na okopisko alias kierkow na schowanie zmarłych pozwalamy").

Przez kolejne lata cmentarz służył jako miejsce pochówku zmarłych z Piotrkowa oraz okolicznych miejscowości. Pochowano na nim m.in.: męczennika Efraima Fiszela syna Naftalego, poległego podczas obrony przed tumultem antyżydowskim w 1774 r. (28 aw 5404 r.) oraz Jakuba z Żarek - zmarłego w 1752 r. rabina Piotrkowa.

Po 1827 r., w związku z rządowym planem regulacji ulic i uporządkowania dzielnicy żydowskiej, część cmentarza wywłaszczono, urządzając na niej ul. Bykowską (późniejszą ul. Piłsudskiego, obecną ul. Wojska Polskiego) oraz wznosząc budynki szpitalne.

Pod koniec XVIII w. powierzchnia cmentarza była już w całości wykorzystana. Nagrobki na nieużytkowanym czynnie, choć w dalszym ciągu otaczanym szacunkiem cmentarzu ulegały stopniowej erozji. Mojżesz Feinkind w wydanej w 1930 r. książce Dzieje Żydów w Piotrkowie i okolicy: od najdawniejszych czasów do chwili obecnej napisał: "Cmentarz ten jest nad wyraz zaniedbany, wśród gąszczy dzikiej zieleni widnieje jeszcze około 30 pomników zębem czasu jeszcze nie zniszczonych (...). Najstarsze grobowce na tym cmentarzu pochodzą z roku 1743 (503 ery żydowskiej), a ostatnie z r. 1795 (555 ery żydowskiej)".

W 1939 r. Niemcy sprofanowali cmentarz. Na ich polecenie część macew użyto do utwardzenia ścieżki przez cmentarz, w jego obrębie urządzono latrynę dla polskich jeńców wojennych, więzionych w synagodze.

W kolejnych latach niemal wszystkie naziemne ślady - poza podstawą wyłamanego nagrobka - cmentarza uległy zatarciu. W 2008 r. umieszczono na nim głaz z tablicą z napisem: "Pamięci Żydów piotrkowskich, żyjących w tym mieście od XVI w. Położyli ten kamień w czerwcu 2008 r. ci, co pamiętają. Na tym miejscu znajdował się pierwszy cmentarz żydowski założony w Piotrkowie pod koniec XVII wieku".

Drugi cmentarz utworzono około 1792 r., poza miastem, na tzw. Zagórkach. Jego założenie było związane z zapełnieniem najstarszego cmentarza.

Cmentarz jest położony w obrębie współczesnej działki geodezyjnej numer 106201 1.0015.351, o nieregularnym kształcie i powierzchni około 3,5 ha, od zachodu i północy ograniczonej ul. Spacerową i ul. Krętą, z pozostałych stron przylega do posesji prywatnych. W zachodnim narożniku znajduje się brama wejściowa oraz wydzielone podwórze z parterowym budynkiem, dawnym domem grabarza, obecnie zamieszkanym przez dozorczynię. Cmentarz jest otoczony murem z cegły, od strony północnej zniszczonym w znacznym stopniu. Przez cmentarz, na osi wschód-zachód prowadzi aleja główna.

Najstarsza część grzebalna jest położona na północ od alei głównej, na niewielkim wypiętrzeniu. Zachowany zespół nagrobków obejmuje stele z piaskowca, datowane na ostatnią dekadę XVIII wieku.

W zachodniej części cmentarza, w pobliżu budynku grabarza, pochowani są miejscowi cadycy:
- Chaim Dawid Bernard syn Isachara Bera z Działoszyna, zmarły 4 lutego 1858 r., cadyk i lekarz, uczeń Jakowa Icchaka Horowica "Widzącego z Lublina" i Dawida Biedermana z Lelowa,
- Meir Menachem Finkler, zmarły według różnych źródeł w 1912 r. lub 1924 r., cadyk z dynastii radoszyckiej,
- Isachar Dow Ber ha-Kohen syn Awrahama Cwi Tornheim z Wolborza, zmarły w dn. 8 października 1877 r., cadyk, uczeń Urie ze Strzelisk, Isachara Dowa z Radoszyc i Eliezera Hofsteina z Kozienic, autor dzieła "Awodat Isachar",
- Menachem Mosze Waltfried, cadyk z Rozprzy.

Podczas I wojny światowej na skraju cmentarza utworzono kwaterę żołnierzy poległych w latach 1914-1915. Pochowano w niej m.in. Jeno Kertesza.

Na cmentarzu znajdują się zbiorowe, oznakowane groby ofiar Zagłady. Pochowano w nich m.in. osoby rozstrzelane przez Niemców 21 kwietnia 1943 roku. Po 1945 r. na cmentarz przenoszono szczątki osób zamordowanych i pogrzebanych na terenie miasta i w jego okolicach. Na cmetnarz katolicki ekshumowano ciało Polki Zofii Gieszczykiewicz, rozstrzelanej 2 października 1943 roku.

W okresie drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu cmentarz uległ częściowej dewastacji. W 1976 r. Urząd Miejski w Piotrkowie Trybunalski zamierzał przekształcić go na cmentarz komunalny, przeciwko czemu protestowali członkowie nowojorskiego Piotrkow and Vicinity Society.

Jest to jeden z około 20 czynnych cmentarzy żydowskich w Polsce. Od 1945 r. pochowano na nim nie mniej niż 17 osób , m.in. Bronkę Herszlikowicz-Podlejską (zm. 22 marca 2000 r.) oraz Romana Hipszera (zm. 20 lutego 2005 r.).

W 1976 r. Urząd Miejski w Piotrkowie Trybunalskim zamierzał przeznaczyć cmentarz żydowski na cmentarz komunalny, przeciwko czemu protestowali członkowie nowojorskiego Piotrkow and Vicinity Society. Plan nie został zrealizowany.

W 1989 r. cmentarz został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych ( rej.: 408 z 27.12.1989).

W ostatnich latach na cmentarzu przeprowadzano prace renowacyjne, inicjowane i finansowane m.in. przez Saula i Roberta Dessau oraz Miasto Piotrków Trybunalski.

W 2015 r. na zlecenie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Fundacja Dokumentacji Cmentarzy Żydowskich wykonała fotografie oraz spis danych osobowych z zachowanych 1740 nagrobków. Inwentaryzacja jest dostępna na portalu Wirtualny Sztetl: https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/p/501-piotrkow-trybunalski/115-pamiec-w-kamieniu/27902-nowy-cmentarz-zydowski-w-piotrkowie-ul-spacerowa .

W wyniku restytucji mienia przedwojennych gmin żydowskich, cmentarz stanowi własność Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Łodzi. Obiekt jest udostępniony od poniedziałku do czwartku w godz. 09.00-16.00, w piątki w godz. 09.00-15.00, w niedziele w godz. 09.00-16.00. W soboty oraz święta żydowskie cmentarz jest zamknięty. Klucze do bramy posiada dozorczyni.