Cmentarz żydowski w Pilźnie znajduje około 1,5 km na południe od Rynku, przy obecnej ul. Węgierskiej. Ksiądz Karol Szczeklik w wydanej w 1911 r. książce Pilzno i pilźnianie tak opisał historię powstania nekropolii: "Początkowo (....) zwłoki zmarłych nosili grzebać aż do Dębicy. Dopiero w 1873 r. (....) zakupili Żydzi swój własny cmentarz od Ludwika Komarnickiego, właściciela Strzegocic, przy drodze do Słotowy". W chwili założenia cmentarz znajdował się poza terenem zabudowanym.

Wiadomo, że przed drugą wojną światową cmentarz było ogrodzony ażurowym murem z cegły o wysokości około 2 m, z bramą od strony zachodniej. Przy wejściu znajdował się budynek pełniący zapewne funkcję domu przedpogrzebowego, mieszkania dozorcy lub pomieszczenia gospodarczego.

W 1940 r. na rozkaz niemieckich władz okupacyjnych rozebrano mur, a macewy użyto do utwardzania brzegów Wisłoki. Podczas wojny na cmentarzu naziści dokonywali licznych egzekucji, a ciała ofiar grzebali w miejscu kaźni. Do jednego z takich mordów doszło 12 czerwca 1942 r. W tym dniu rozstrzelano 12 niezdolnych do pracy osób, m. in.: Chaima Spierera, Lazara Korna, Maksa Korna i Joela Adlera. 24 listopada 1943 r. na cmentarzu zamordowano rodzinę Wurzelów.

Po wojnie ocaleli z Zagłady Żydzi dokonali ekshumacji osób zamordowanych i pochowanych w różnych miejscach w Pilźnie oraz okolicznych miejscowościach. Ich szczątki złożono w bratniej mogile, nad którą wzniesiono pomnik z napisem: "Tu spoczywają zwłoki bł. p. ofiar narodu żydowskiego, zmaltretowanych i zamordowanych przez zbirów niemieckich. Ekshumacji dokonano w dniu 24 XI 1945 r. H-M-Bochner i M. Chilowicz". Poniżej wyryto nazwiska ofiar, ich wiek oraz miejsce egzekucji.  

Jak wynika z raportu sporządzonego przez miejscowe władze dla Urzędu do Spraw Wyznań, w 1952 r. cmentarz zajmował powierzchnię 0,87 ha.

Stopniowa dewastacja cmentarza trwała także w latach PRL. Adam Bartosz w przewodniku Żydowskie zabytki województwa tarnowskiego scharakteryzował stan nekropolii z końca lat osiemdziesiątych następującymi słowami: "Jest to wąski pas ziemi między polami ornymi (...). Od wschodu teren cmentarza zarośnięty młodym zagajnikiem brzozowym, zachodnia część uprawiana jest jako pole orne. W środkowej części ostały się w wysokiej trawie resztki nagrobków. Pośrodku nich rośnie kępa krzaków. Macewy w liczbie kilku, wszystkie leżą zwalone (....). W krzakach leżą licami do ziemi 2 marmurowe nagrobki; według miejscowego chłopa stały na grobach rabinów. Po kilku macewach zostały cokoły. Można dopatrzeć się ponadto śladów kilku sarkofagów".

W 1996 r. z inicjatywy Żydów pochodzących z Pilzna i ich potomków - Josefa i Duvida Singerów, Stefana Garrina, Joela Adlera - i przy wsparciu Adama Bartosza z Muzeum Okręgowego w Tarnowie na cmentarzu przeprowadzono prace porządkowe, a część działki cmentarnej - o powierzchni około 0,4 ha - została ogrodzona. W tym czasie wystawiono także nowe pomniki poświęcone ofiarom Zagłady. Uroczyste otwarcie odnowionego cmentarza odbyło się 14 sierpnia 1996 roku.

Obecnie na cmentarzu można odnaleźć nie mniej niż kilkadziesiąt nagrobków lub ich fragmentów. Większość z nich to betonowe postumenty i obmurowania pozostałe po wyrwanych stelach. Z nagrobków przedwojennych najlepiej zachowały się dwie stele, stojące na grobach Menachema syna Meira Kornhausera, zmarłego 24 września 1899 r. oraz jego żony Rejzel córki Jehudy, zmarłej 7 czerwca 1906 r. W pobliżu bramy znajduje się odbudowany po wojnie nagrobek Sary córki Mendla Storch, zmarłej w 1888 lub 1889 r. (5649 r.). W obrębie cmentarza znajdują się również powojenne i współczesne pomniki, między innymi uprzednio wzmiankowany obelisk na grobie osób ekshumowanych z mogił w Budyniu, Dulczówce, Jaworzu, Połomii, prawdopodobnie ufundowany po wojnie nagrobek Izaka syna Natana Kampfa, zmarłego w 1940 r. oraz pomnik w formie połączonych pięciu macew, upamiętniający: Beniamina Zewa syna Altera, Sarę Libę córkę Izraela, Jehudę Lejba syna Beniamina Zewa oraz Chanę Leę córkę Beniamina Zewa.

Teren cmentarza jest uporządkowany. Wejście możliwe przez niezamkniętą furtkę. Klucz do bramy znajduje się u mieszkającej w pobliżu cmentarza rodziny pp. Kaczka oraz u Adama Bartosza w Muzeum Okręgowym w Pilźnie.

tekst: Krzysztof Bielawski
Bibliografia:
K. Szczeklik, Pilzno i jego dzieje, Kraków 1911
A. Bartosz, Żydowskie zabytki województwa tarnowskiego, Tarnów 1989
Polecamy odwiedzenie stron:
Jewish Pilzno
Wirtualny Sztetl