PIŁA (niem. Schneidemuehl) |
Cmentarz żydowski w Pile powstał prawdopodobnie około 1627 r., w pobliżu wytyczonej w tym czasie dzielnicy żydowskiej. W 1854 r. powiększono powierzchnię cmentarza, na którym od tej pory wyróżniano część starą i nową. W 1896 r. wzniesiono - prawdopodobnie kolejny - dom przedpogrzebowy. W okresie międzywojennym cmentarz znajdował się między Karlstrasse (obecnie pl. Domańskiego) i Kueddow Promenade, zajmował działkę na nieregularnym planie, był otoczony ceglanym murem. W jego centralnej części znajdowało się lapidarium ze zniszczonych nagrobków w formie piramidy. W latach 20. XX w. na cmentarzu odsłonięto pomnik Żydów poległych w I wojnie światowej, zaprojektowany przez prof. Liebermanna z Berlina i wykonany w miejscowym zakładzie kamieniarskim Wilhelma Peglowa. Na pomniku wyryto napis "Für die Mütter der Zehntausend" ("Matkom dziesięciu tysięcy") oraz nazwiska poległych Żydów z Piły.
|
|
Cmentarz żydowski w w Pile - pomnik Żydów poległych w I wojnie światowej |
W 1924 r. gmina synagogalna rozbudowała dom przedpogrzebowy. W latach 1926-1928 w sąsiedztwie cmentarza wzniesiono gmach mieszczący siedzibę władz prowincji. W latach 1932-133 przewodniczącym Komisji Cmentarnej w Gminie Synagogalnej był Joseph Lewin. Pogrzebami zajmowały się: Związek Chewra Kadisza - Pielęgnacja Chorych i Pogrzeby pod przewodnictwem Maxa Simonsohna oraz Izraelicki Związek Pogrzebowy.
31 maja 1939 r. na cmentarzu odbył się ostatni znany pogrzeb - pochowano wtedy dr Herthe Wohl z domu Goetze. Brak szczegółowych danych o procesie niszczenia cmentarza. Według Petera Simonsteina Cullmana obiekt w czasie drugiej wojny światowej został splantowany i przekształcony na park (na planie miasta z 1944 r. był wciąż zaznaczony jako cmentarz).
W sporządzonym przez Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w 1953 r. dokumencie "Charakterystyka zniszczeń cmentarzy poewangelickich i pożydowskich" odnotowano: "Nie ma cmentarza pożydowskiego". W 1954 r. część cmentarza znalazła się na terenie Szkoły Podoficerskiej Milicji Obywatelskiej, która zajęła dawną siedzibę władz prowincji. W jego obrębie zbudowano przedszkole i salę gimnastyczną.
W 2013 r. na zlecenie Szkoły Policji na terenie cmentarza rozpoczęto prace budowlane, w trakcie których wykopano kości, macewy i ich fragmenty, kłódki, żeliwne części ogrodzeń grobów. Po negocjacjach z przedstawicielami Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP Szkoła Policji w Pile otrzymała zgodę na rozbudowę placówki i zobowiązała się do ufundowania pomnika na cmentarzu. 2 czerwca 2015 r. na skraju cmentarza odsłonięto zaprojektowany przez Janusza Marciniaka pomnik w formie granitowej, poziomej gwiazdy Dawida umocowanej na stalowej konstrukcji na betonowej wylewce na planie sześcioramiennej gwiazdy. Na pomniku wyryto napis w językach polskim, angielskim i hebrajskim: "Stoisz na założonym w XVII wieku cmentarzu żydowskim, który został zniszczony przez nazistów niemieckich podczas II wojny światowej. I wróci proch do ziemi, tak jak nią był, a duch wróci do Boga, który go dał. Koh 12, 7. Jak pamiętamy, tak będziemy pamiętani. Pomnik został ufundowany przez Gminę Piła i Szkołę Policji w Pile". Na pobliskim murze umieszczono tablicę informacyjną. Wykopane podczas prac budowlanych nagrobki, kłódki i metalowe elementy przejęło Muzeum Okręgowe im. Stanisława Staszica w Pile.
W wyniku zniszczeń z naziemnej warstwy cmentarza zachował się fragment ceglanego muru cmentarza i aleja wiązów. Brak nagrobków, granice cmentarza są nieczytelne. Obiekt nie jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa wielkopolskiego, posiada wpisy w gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków.
Zamiar wejścia na cmentarz należy z wyprzedzeniem uzgodnić z dyżurnym Szkoły Policji w Pile (tel. 47 774 24 02). |
|
|
|
|
foto: Krzysztof Bielawski |
Kwatera żydowska na cmentarzu jenieckim w Pile (d. Leszkowie) |
Podczas pierwszej wojny światowej w pobliżu miejscowości Ploettke (obecnie pilskiej dzielnicy Leszków, przy ul. Na Leszkowie) powstał cmentarz, na którym chowano zmarłych w obozie jenieckim w Pile. W jego północno-wschodniej części wydzielono kwaterę dla żydowskich żołnierzy. Kwatera była ogrodzona drutem kolczastym rozpiętym na słupkach o wysokości około metra.
|
|
|
Kwatera żydowska na cmentarzu jenieckim w Leszkowie |
Wejście prowadziło przez ozdobną, prawdopodobnie drewnianą bramę osadzoną na dwóch betonowych filarach ozdobionych od frontu gwiazdami Dawida. Na bramie znajdował się napis w języku hebrajskim o treści: "Ukrył śmierć na wieki i otrze łzy z każdego oblicza. Początek miesiąca elul 676. Ofiarował I. Reznik, Grodno". Na osi bramy znajdował się pomnik w formie masywnego prostopadłościanu zwieńczonego kulą i gwiazdą Dawida, na schodkowym cokole, z narożami w formie kanelowanych kolumn, z tablicami inskrypcyjnymi na każdej ze ścian. W wyniku dewastacji do dziś w obrębie cmentarza zachowały się pojedyncze stele z piaskowca i granitu w formie wydłużonego prostokąta zwieńczonego łukiem z gwiazdą Dawida, upamiętniające Awrahama [...], Josefa Fajermana (zm. 1918 r.) i Jaakowa Najmana z Warszawy (zm. 1918 r.).
W zbiorach Muzeum Okręgowego im. Stanisława Staszica w Pile znajduje się miedziana tabliczka nagrobna z wygrawerowanymi nazwiskami 11 zmarłych jeńców, z inskrypcją w językach rosyjskim i hebrajskim, ozdobiona grawerowaną gwiazdą Dawida i złamanym drzewem.
Dane osobowe jeńców z tabliczki nagrobnej ze zbiorów Muzeum Okręgowego im. St. Staszica w Pile |
Imię |
Nazwisko |
Data śmierci |
Miejsce pochodzenia |
Name |
Surname |
Date of death |
Place of origin |
Isaak |
Sonkin (?) |
14.12.1914 |
Witebsk |
Samuil |
Basin |
25.01.1915 |
Szczekociny [?] |
Lejb |
Kac |
14.02.1915 |
|
Jakob |
Nejman |
23.02.1915 |
Warszawa |
Josif |
Fajerman |
28.02.1915 |
Odessa |
Ber |
Tinganow (?) |
23.04.1915 |
Bobrujsk |
Bencjon |
Blumental |
11.07.1915 |
Tukum |
Ilja |
Saraszwili |
13.07.1915 |
Kaukaz |
Isaak |
Lwowicz |
13.07.1915 |
Tuła |
Salomon |
g. Lewinson |
04.08.1915 |
W[arsza]wa |
Mojsiej |
Berandt [?] |
24.08.1915 |
|
|
Awraham [...]
Fot. Sylwia Podkowska, 2007.
|
|
Tu pochowany
Josef Fajerman
14] adar 675*
* na steli podano błędnie 678 rok.
Fot. Sylwia Podkowska, 2007.
|
|
Tu pochowany
Jaakow Nejman*
Warszawa 9 adar
678"
* na steli podano błędnie nazwisko Najtan i 678 rok.
Fot. Sylwia Podkowska, 2007.
|
Tekst: Krzysztof Bielawski, współpraca: Krzysztof Świniarski
Źródło:
AP w Pile, PMRN w Pile, sygn. 193/272, Porządkowanie i ewidencja cmentarzy. Grobownictwo wojenne.
Simonstein Cullman P., Historia Żydów w Pile, Piła 2017.
Schlesinger B., Fuehrer durch die juedische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland 1932-33, Berlin-Charlottenburg 1933.
Dział powstał dzięki pomocy Redakcji witryny www.dawna.pila.pl |
Poszukujemy wszelkich informacji o tym cmentarzu: jego historii, wyglądzie przed wojną i po jej zakończeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajdujących się poza cmentarzem.
Korespondentom gwarantujemy dyskrecję. |
|
Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe jest wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji. |
|