Kliknij, aby dodać stronę do ulubionych
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas
PIŁA (niem. Schneidemuehl)

Cmentarz żydowski w Pile powstał prawdopodobnie około 1627 r., w pobliżu wytyczonej w tym czasie dzielnicy żydowskiej. W 1854 r. powiększono powierzchnię cmentarza, na którym od tej pory wyróżniano część starą i nową. W 1896 r. wzniesiono - prawdopodobnie kolejny - dom przedpogrzebowy. W okresie międzywojennym cmentarz znajdował się między Karlstrasse (obecnie pl. Domańskiego) i Kueddow Promenade, zajmował działkę na nieregularnym planie, był otoczony ceglanym murem. W jego centralnej części znajdowało się lapidarium ze zniszczonych nagrobków w formie piramidy. W latach 20. XX w. na cmentarzu odsłonięto pomnik Żydów poległych w I wojnie światowej, zaprojektowany przez prof. Liebermanna z Berlina i wykonany w miejscowym zakładzie kamieniarskim Wilhelma Peglowa. Na pomniku wyryto napis "Für die Mütter der Zehntausend" ("Matkom dziesięciu tysięcy") oraz nazwiska poległych Żydów z Piły.

Cmentarz żydowski w w Pile - archiwalne zdjęcie pomnika Żydów poległych w I wojnie światowej
Cmentarz żydowski w w Pile - pomnik Żydów poległych w I wojnie światowej

W 1924 r. gmina synagogalna rozbudowała dom przedpogrzebowy. W latach 1926-1928 w sąsiedztwie cmentarza wzniesiono gmach mieszczący siedzibę władz prowincji. W latach 1932-133 przewodniczącym Komisji Cmentarnej w Gminie Synagogalnej był Joseph Lewin. Pogrzebami zajmowały się: Związek Chewra Kadisza - Pielęgnacja Chorych i Pogrzeby pod przewodnictwem Maxa Simonsohna oraz Izraelicki Związek Pogrzebowy.

31 maja 1939 r. na cmentarzu odbył się ostatni znany pogrzeb - pochowano wtedy dr Herthe Wohl z domu Goetze. Brak szczegółowych danych o procesie niszczenia cmentarza. Według Petera Simonsteina Cullmana obiekt w czasie drugiej wojny światowej został splantowany i przekształcony na park (na planie miasta z 1944 r. był wciąż zaznaczony jako cmentarz).

W sporządzonym przez Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w 1953 r. dokumencie "Charakterystyka zniszczeń cmentarzy poewangelickich i pożydowskich" odnotowano: "Nie ma cmentarza pożydowskiego". W 1954 r. część cmentarza znalazła się na terenie Szkoły Podoficerskiej Milicji Obywatelskiej, która zajęła dawną siedzibę władz prowincji. W jego obrębie zbudowano przedszkole i salę gimnastyczną.

W 2013 r. na zlecenie Szkoły Policji na terenie cmentarza rozpoczęto prace budowlane, w trakcie których wykopano kości, macewy i ich fragmenty, kłódki, żeliwne części ogrodzeń grobów. Po negocjacjach z przedstawicielami Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP Szkoła Policji w Pile otrzymała zgodę na rozbudowę placówki i zobowiązała się do ufundowania pomnika na cmentarzu. 2 czerwca 2015 r. na skraju cmentarza odsłonięto zaprojektowany przez Janusza Marciniaka pomnik w formie granitowej, poziomej gwiazdy Dawida umocowanej na stalowej konstrukcji na betonowej wylewce na planie sześcioramiennej gwiazdy. Na pomniku wyryto napis w językach polskim, angielskim i hebrajskim: "Stoisz na założonym w XVII wieku cmentarzu żydowskim, który został zniszczony przez nazistów niemieckich podczas II wojny światowej. I wróci proch do ziemi, tak jak nią był, a duch wróci do Boga, który go dał. Koh 12, 7. Jak pamiętamy, tak będziemy pamiętani. Pomnik został ufundowany przez Gminę Piła i Szkołę Policji w Pile". Na pobliskim murze umieszczono tablicę informacyjną. Wykopane podczas prac budowlanych nagrobki, kłódki i metalowe elementy przejęło Muzeum Okręgowe im. Stanisława Staszica w Pile.

W wyniku zniszczeń z naziemnej warstwy cmentarza zachował się fragment ceglanego muru cmentarza i aleja wiązów. Brak nagrobków, granice cmentarza są nieczytelne. Obiekt nie jest wpisany do rejestru zabytków nieruchomych województwa wielkopolskiego, posiada wpisy w gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków.

Zamiar wejścia na cmentarz należy z wyprzedzeniem uzgodnić z dyżurnym Szkoły Policji w Pile (tel. 47 774 24 02).

Ceglany mur cmentarza żydowskiego w Pile Pomnik na cmentarzu żydowskim w Pile Tablica pamiątkowa na cmentarzu żydowskim w Pile
foto: Krzysztof Bielawski
Kwatera żydowska na cmentarzu jenieckim w Pile (d. Leszkowie)

Podczas pierwszej wojny światowej w pobliżu miejscowości Ploettke (obecnie pilskiej dzielnicy Leszków, przy ul. Na Leszkowie) powstał cmentarz, na którym chowano zmarłych w obozie jenieckim w Pile. W jego północno-wschodniej części wydzielono kwaterę dla żydowskich żołnierzy. Kwatera była ogrodzona drutem kolczastym rozpiętym na słupkach o wysokości około metra.

Piła - kwatera żydowska na cmentarzu w Leszkowie Piła - pomnik na cmentarzu w Leszkowie
Kwatera żydowska na cmentarzu jenieckim w Leszkowie

Wejście prowadziło przez ozdobną, prawdopodobnie drewnianą bramę osadzoną na dwóch betonowych filarach ozdobionych od frontu gwiazdami Dawida. Na bramie znajdował się napis w języku hebrajskim o treści: "Ukrył śmierć na wieki i otrze łzy z każdego oblicza. Początek miesiąca elul 676. Ofiarował I. Reznik, Grodno". Na osi bramy znajdował się pomnik w formie masywnego prostopadłościanu zwieńczonego kulą i gwiazdą Dawida, na schodkowym cokole, z narożami w formie kanelowanych kolumn, z tablicami inskrypcyjnymi na każdej ze ścian. W wyniku dewastacji do dziś w obrębie cmentarza zachowały się pojedyncze stele z piaskowca i granitu w formie wydłużonego prostokąta zwieńczonego łukiem z gwiazdą Dawida, upamiętniające Awrahama [...], Josefa Fajermana (zm. 1918 r.) i Jaakowa Najmana z Warszawy (zm. 1918 r.).

W zbiorach Muzeum Okręgowego im. Stanisława Staszica w Pile znajduje się miedziana tabliczka nagrobna z wygrawerowanymi nazwiskami 11 zmarłych jeńców, z inskrypcją w językach rosyjskim i hebrajskim, ozdobiona grawerowaną gwiazdą Dawida i złamanym drzewem.

Dane osobowe jeńców z tabliczki nagrobnej ze zbiorów Muzeum Okręgowego im. St. Staszica w Pile
Imię
Nazwisko
Data śmierci
Miejsce pochodzenia
Name
Surname
Date of death
Place of origin
Isaak
Sonkin (?)
14.12.1914
Witebsk
Samuil
Basin
25.01.1915
Szczekociny [?]
Lejb
Kac
14.02.1915
Jakob
Nejman
23.02.1915
Warszawa
Josif
Fajerman
28.02.1915
Odessa
Ber
Tinganow (?)
23.04.1915
Bobrujsk
Bencjon
Blumental
11.07.1915
Tukum
Ilja
Saraszwili
13.07.1915
Kaukaz
Isaak
Lwowicz
13.07.1915
Tuła
Salomon
g. Lewinson
04.08.1915
W[arsza]wa
Mojsiej
Berandt [?]
24.08.1915
grób żydowskiego żołnierza

Awraham [...]

 

Fot. Sylwia Podkowska, 2007.

macewa na cmentarzu wojennym w Pile

Tu pochowany
Josef Fajerman
14] adar 675*

* na steli podano błędnie 678 rok.
Fot. Sylwia Podkowska, 2007.

macewa na cmentarzu w Pile

Tu pochowany
Jaakow Nejman*
Warszawa 9 adar
678"

* na steli podano błędnie nazwisko Najtan i 678 rok.
Fot. Sylwia Podkowska, 2007.

Tekst: Krzysztof Bielawski, współpraca: Krzysztof Świniarski
Źródło:
AP w Pile, PMRN w Pile, sygn. 193/272, Porządkowanie i ewidencja cmentarzy. Grobownictwo wojenne.
Simonstein Cullman P., Historia Żydów w Pile, Piła 2017.
Schlesinger B., Fuehrer durch die juedische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland 1932-33, Berlin-Charlottenburg 1933.
Dział powstał dzięki pomocy Redakcji witryny www.dawna.pila.pl

Poszukujemy wszelkich informacji o tym cmentarzu: jego historii, wyglądzie przed wojną i po jej zakończeniu, procesie dewastacji, nagrobkach znajdujących się poza cmentarzem.
Korespondentom gwarantujemy dyskrecję.
Teksty i zdjęcia są chronione prawem autorskim.
Wykorzystanie materiałów możliwe jest wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody Redakcji.
strona główna cmentarze warto wiedzieć księga gości napisz do nas