Gmina żydowska w Ostrowi Mazowieckiej posiadała dwa cmentarze. Najstarszy cmentarz jest położony w południowej części miasta, pomiędzy obecnymi ulicami Broniewskiego, Fryczego i Targową. Data założenia nie jest znana. Powstał prawdopodobnie nie później niż trzeciej dekadzie XVIII w., o czym może świadczyć zapis w protokole wizytacji parafii katolickiej w Ostrowi z 1781 r.: "Żydzi w samym mieście Ostrowi mieszkający mają [...] mogiłki czyli miejsce gdzie się grzebią. Ten plac za miastem ostaje plus minus sześcioro gruntu piaszczystego kupili od mieszczan ostrowskich, lecz żadnego prawa czy pozwolenia nie mają od kogo należy. I owszem dekret jest w sądach [...] w roku 1730 9 lutego ferowany".

Brak bliższych informacji o historii cmentarza. Podczas drugiej wojny światowej rozpoczął się proces dewastacji obiektu, kontynuowany w kolejnych dekadach. W latach PRL na cmentarzu urządzono targowisko - teren utwardzono, ustawiono na nim stragany. W północnej części działki wzniesiono budynek Spółdzielni Ogrodniczo-Pszczelarskiej. W wyniku zniszczeń wszystkie naziemne ślady cmentarza uległy zatarciu.

Narodowy Instytut Dziedzictwa i Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie prowadzą rozmowy z władzami miasta w sprawie upamiętnienia cmentarza.

Brak informacji o statusie własnościowym. Obiekt jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie posiada wpisu w rejestrze zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego.

Tzw. nowy cmentarz żydowski w Ostrowi Mazowieckiej jest położony w południowej części miasta, pomiędzy obecnymi ulicami Podstoczysko i Wołodyjowskiego i zajmuje działkę na nieregularnym planie, o powierzchni 2,72 ha.

Data założenia nie jest znana. Na podstawie dostępnych źródeł można przyjąć, że cmentarz powstał między 1871 a 1925 r. Podczas drugiej wojny światowej rozpoczął się proces dewastacji obiektu, kontynuowany w kolejnych dekadach. Prawdopodobnie w latach PRL teren zalesiono.

9 października 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej - w następstwie uchwały Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Ostrowi Mazowieckiej - podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza. W dołączonej dokumentacji podano: "pow. 2,72 ha, nieczynny od 1939 r., bez ogrodzenia, zarośnięty, pozostaje bez opieki".

W obrębie cmentarza znajdują się nieliczne destrukty nagrobków. Widoczne są ślady po rozkopanych grobach. Granice cmentarza są częściowo czytelne. Różnica w powierzchni podanej w zarządzeniu z 1964 r. i powierzchni podanej z współczesnej ewidencji gruntu (działka nr 3706/2 o pow. 2,55 ha) może dowodzić zajęcia części terenu. Od strony ul. Podstoczysko cmentarz jest ogrodzony siatką metalową na betonowych słupach. Teren porasta las iglasty. Brak jakiejkolwiek formy upamiętnienia. Kilkadziesiąt nagrobków zabezpieczono w magazynie muzeum w Treblince.

Właścicielem cmentarza jest Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Obiekt jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
Grzybowski M. M., Katolickie kaplice dworskie oraz miejsca kultu innowierców na Mazowszu w drugiej połowie XVIII wieku: materiały źródłowe z wizytacji kościelnych, [w:] Studia Płockie, nr. 4, Płock 1986.
Henrykowski W., Karta cmentarza nr 9885, [bmw] 1989.
Szałygin J., Ostrów Mazowiecka, [w:] Województwo mazowieckie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa,
red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX-XX w., Pułtusk 2005.
Wodziński M., Chasydzki szlak Mazowsza, Warszawa 2019.

Warto wiedzieć, że na cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej (kwatera 12, rząd 22) znajduje się grób zmarłego w dniu 25 kwietnia 1873 r. Jehoszuy z Ostrowi Mazowieckiej, syna Szlomo Jehudy Lejba z Łęcznej - rabina i od 1843 roku cadyka w Ostrowi Mazowieckiej, pozostającego pod wpływem Szaloma z Bełza. Na jego macewie umieszczono hebrajską inskrypcję o treści: "Tu pochowany pan, nasz nauczyciel, pan i mistrz Jehoszua z Ostrowi, pamięć błogosławiona na życie w świecie przyszłym, syn pana sprawiedliwego, naszego nauczyciela, pana i mistrza Szlomo Jehudy z Łęcznej, pamięć sprawiedliwego błogosławiona na życie w świecie przyszłym. Zmarł w piątek, w przededniu soboty 28 nisan 633 roku według skróconej rachuby. Niech jego dusza będzie związana w wieniec życia wiecznego. Po cztery łokcie ze wszystkich stron nie chować nikogo, gdyż taki był jego testament. Grunt z czterema łokciami ze wszystkich stron wykupiono na wieczność". Po prawej stronie nagrobka Jehoszuy znajduje się macewa jego zięcia Icchaka Jakowa, cadyka z Białej Rawskiej; a po lewej - macewa Meira Szlomo Jehudy z Międzyrzeca Podlaskiego, syna Icchaka Jakowa.

Więcej informacji o Żydach z Ostrowi Maz.
znajdziesz na stronie www.ostrow-mazowiecka.com