Cmentarz żydowski w Opatowie jest oddalony około 350 m na południowy wschód od Rynku, znajduje się na wzniesieniu nad rzeką Kanią, w pobliżu skrzyżowania obecnych ul. Mikołaja Kopernika i ul. Partyzantów.

Cmentarz został założony nie później w czwartej dekadzie XVII w. Najstarsza wzmianka o jego istnieniu pochodzi z 1639 r., kiedy Żydzi oskarżyli kanonika Szymona Zelewskiego o współudział w niszczeniu nagrobków.

Przed 1939 r. cmentarz zajmował działkę na planie zbliżonym do litery L, o powierzchni około 3 ha. Teren był ogrodzony, przy bramie stał dom przedpogrzebowy, w pobliżu wejścia znajdowały się groby cadyków z Opatowa.

W latach Zagłady cmentarz stał się miejscem egzekucji. Niemcy rozstrzelali i pogrzebali na nim około 300 osób, m.in. kilkudziesięciu Żydów (w większości członków Judenratu i Żydowskiej Służby Porządkowej) pozostawionych do uporządkowaniu getta po jego tzw. likwidacji. W kolejnych miesiącach na cmentarzu Niemcy mordowali osoby ujęte podczas ukrywania się. Prawdopodobnie ostatni pogrzeb miał miejsce 5 września 1945 r., po napadzie nad dom Lejba Zilberberga.

Cmentarz został zdewastowany przez część mieszkańców oraz władze miasta. W 1955 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Opatowie postanowiło przeznaczyć cmentarz na park i przeprowadziło procedurę jego zamknięcia, jednak bez przeznaczenia go na inny cel. 26 listopada 1956 r. Minister Gospodarki Komunalnej wydał decyzję o zamknięciu cmentarza.

W 1958 r. cmentarz odwiedził pochodzący z Opatowa M. Zalman, członek Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce. W liście do TSKŻ Zalman informował: "Z tysięcy starych i nowych nagrobków, jakie tam się znajdowały, prawie nic nie pozostało. Tylko gdzieniegdzie pod murem stoją pojedyncze nagrobki. Cały kilkuhektarowy teren [...] jest prawie zniwelowany. Zaraz po wojnie, a potem w latach 1951-1952 byłem na tym cmentarzu. Stwierdzam z całą odpowiedzialnością, że poza kilkoma wyłomami w murze cmentarz był prawie nienaruszony". W następstwie listu Centralna Żydowska Komisja Pomocy Społecznej złożyła skargę do Ministerstwa Gospodarki Komunalnej, które zażądało wyjaśnień od Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach i stwierdziło jednocześnie wyraźne naruszenie przepisów, to jest likwidację cmentarza bez procedury przeznaczenia go na inny cel.

Jesienią 1958 roku miasto oplakatowano afiszami z zarządzeniem Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Opatowie wzywającym wszystkich, "którzy w jakikolwiek sposób weszli w posiadanie kamienia nagrobkowego, pochodzącego z cmentarza pożydowskiego", do jego zwrotu do magazynu PMRN. Władze wojewódzkie po zbadaniu sprawy stwierdziły, że największej dewastacji cmentarza dokonano w latach 1945-1948, kiedy doszło do licznych kradzieży macew, a po 1955 r. miasto zleciło "oczyszczenie" terenu z nagrobków porozbijanych, leżących luzem.

4 lipca 1961 r. Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Opatowie złożyło wniosek o przedterminową likwidację cmentarza i przeznaczenie go na park. 27 stycznia 1962 r. Minister Gospodarki Komunalnej podpisał zarządzenie zatwierdzające plan PMRN. 21 października 1962 r. władze miasta dokonały częściowej ekshumacji. Z cmentarza o powierzchni ponad 3 ha wydobyto szczątki zaledwie 25 osób i zakopano je "w trzech paczkach" na skraju parku. W tym samym czasie usunięto ostatnie macewy. Opis prac podała Aleksandra Gromek-Gadkowska : "Przed pierwszym szeregiem macew zaprzęg konny z pługiem wyorywał głęboką bruzdę, by łatwiej było wyciągnąć nagrobek w ziemi. Następnie zarzucono na macewę pętlę z łańcucha zakończoną hakiem. Przyczepiano go do niewielkiego ciągnika, który powalał ją na ziemię i przeciągał na oznaczone miejsce w pobliże narożnika północno-zachodniego. Potem ciągnik wracał na miejsce i przeciągał kolejne macewy". Na cmentarzu zbudowano przedszkole, dom kultury i muszlę koncertową; resztę terenu przekształcono na park.W wyniku daleko posuniętej dewastacji z naziemnej warstwy cmentarza zachował się fragment kamiennego muru.

W 1989 r. dzięki staraniom Towarzystwa Miłośników Ziemi Opatowskiej na cmentarzu urządzono lapidarium. W 2012 r. od strony ul. Kopernika Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego zbudowała symboliczną bramę z tablicami informacyjnymi. W 2022 r. Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Opatowskiej wykonało nowe lapidarium, w którym znalazły się nagrobki odnalezione w ostatnich latach w różnych punktach miasta. Prawdopodobnie część macew znajduje się w murze przed Opatowskim Ośrodkiem Kultury.

Właścicielem cmentarza jest Skarb Państwa. Lapidarium jest wpisane do rejestru zabytków nieruchomych województwa świętokrzyskiego (A.532 z 22.04.1991 r.).

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/32, Decyzje o zamknięciu cmentarzy
i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie kieleckim.
"Biuletyn Żydowskiej Agencji Prasowej" z 22.09.1945.
Glińska N., Rek J., Opatów, [w:] Województwo świętokrzyskie. Cmentarze żydowskie. Weryfikacja zasobu wykonana przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, red. M. Rymkiewicz, I. Kosyl, [kps] Warszawa 2018.
Gromek-Gadkowska A., Likwidacja cmentarza żydowskiego w Opatowie [online] http://gadkowski.pl/publikacja/likwidacja-cmentarza-zydowskiego-w-opatowie/ [dostęp: 31.10.2018].
Kaleta A., Cmentarz żydowski w Opatowie, praca magisterska obroniona na UMCS, Lublin 1999.