Najstarszy cmentarz żydowski w Olkuszu jest oddalony około 500 m na północny zachód od Rynku, znajduje się na dawnym Przedmieściu Sławkowskim, przy obecnej ul. Kolorowej. Cmentarz zajmuje działkę na nieregularnym planie, o powierzchni około 0,5 ha.

Cmentarz został założony prawdopodobnie po 1584 r., w 1648 r. powiększono jego powierzchnię. Cmentarz był czynnie użytkowany przypuszczalnie do przełomu XIX i XX w., kiedy otwarto drugi cmentarz żydowski w Olkuszu.

Podczas drugiej wojny światowej Niemcy dokonali częściowej dewastacji obiektu, wykorzystując nagrobki do prac budowlanych i rozkopując jego teren. Proces destrukcji był kontynuowany w kolejnych dekadach, między innymi przez zaśmiecanie i nawożenie gruzu. W 1948 r. Zarząd Miejski Olkusza zamierzał przeznaczyć cmentarz "na cele rozbudowy miasta (skwery, zieleńce)" argumentując, że "od 50 lat nie były chowane żadne zwłoki, ani szczątki ludzkie, również cmentarz ten nie posiada żadnych pamiątek o wartości historycznej lub artystycznej". Plan został oprotestowany przez Centralny Komitet Żydów w Polsce, który zauważył, że jest to jeden z najstarszych w kraju cmentarzy żydowskich i "tym samym przyczynkiem do historii Żydów w Polsce". 9 czerwca 1949 r. Urząd Wojewódzki w Krakowie zalecił Starostwu Powiatowemu w Olkuszu odstąpienie od likwidacji cmentarza.

W tym samym czasie o przejęcie cmentarza oraz sześciu innych nieruchomości dawnej gminy żydowskiej wystąpiła Żydowska Kongregacja Wyznaniowa w Olkuszu. 30 czerwca 1949 r. Urząd Likwidacyjny w Krakowie oddalił wniosek, powołując się na przerwanie przez komunistyczne władze ciągłości prawnej między przedwojennymi gminami żydowskimi a organizacjami żydowskimi utworzonymi po wojnie.

4 listopada 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej w następstwie uchwały Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Olkuszu podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza. W dołączonej dokumentacji podano, że cmentarz znajduje się przy ul. Sławkowskiej, ma powierzchnię 0,41 ha, a ostatni pochówek odbył się w 1942 roku.

Od lat 90. XX w. cmentarzem opiekują się Olkuskie Stowarzyszenie Kulturalne "Brama" oraz Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze. W 2004 r. na cmentarz przewieziono kilkadziesiąt odnalezionych nagrobków i ustawiono je w rzędach w południowej części działki.

Obiekt uległ daleko posuniętej destrukcji. Teren jest nieogrodzony, część działki została zajęta przez drogę. W obrębie cmentarza znajduje się około 50 nagrobków, w większości przemieszczonych względem właściwych miejsc pochówku. Najstarsza zidentyfikowana macewa upamiętnia Mindl córkę Mordechaja, zmarłą 24 lutego 1653 roku. Na skraju cmentarza znajduje się tablica informacyjna.

Właścicielem cmentarza jest Gmina Olkusz. Obiekt jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie posiada wpisu w rejestrze zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.

Drugi cmentarz żydowski w Olkuszu jest oddalony około 900 m na wschód od Rynku, znajduje się przy ul. Ołowianej. Cmentarz zajmuje działkę geodezyjną nr 1389 na planie prostokąta, o powierzchni około 0,53 ha.

Data założenia cmentarza nie jest znana - przypuszczalnie powstał na początku XX wieku. W okresie międzywojennym cmentarz był ogrodzony częściowo murem z kamienia, częściowo murem betonowym. Przy wejściu znajdował się dom przedpogrzebowy.

Cmentarz był czynnie użytkowany do lat drugiej wojny światowej. W tym czasie rozpoczęła się dewastacja obiektu. Część nagrobków Niemcy wykorzystali do utwardzenia dziedzińca gimnazjum. Proces destrukcji cmentarza był kontynuowany w kolejnych dekadach.

W 1946 r. Komitet Żydowski w Olkuszu zamierzał odbudować mur cmentarza, jednak - jak informował w 1946 r. prezes komitetu - "koszta okazały się za wielkie i nasza mała garstka nie była w stanie się tego podjąć".

31 maja 1948 r. Wojewoda Krakowski na wniosek Żydowskiej Kongregacji Wyznaniowej w Krakowie zwrócił się do zarządów miast i gmin o objęcie opieką cmentarzy żydowskich oraz zaapelowanie do ludności o zaprzestanie ich profanacji i dewastacji. Burmistrz Olkusza w piśmie z 1 lipca 1948 r. poinformował o wydaniu odezwy do mieszkańców, wezwaniu "Wyznaniowej Gminy Żydowskiej" (w rzeczywistości był to Komitet Żydowski) do zajęcia się cmentarzem oraz o planie ogrodzenia go drutem kolczastym. Ogrodzenie zostało wykonane przez Zarząd Miejski przed 31 lipca 1948 roku.

W 1985 r. Urząd Wojewódzki w Katowicach w ramach ogólnopolskiej akcji ewidencjonowania i porządkowania cmentarzy żydowskich zażądał od władz miast sprawozdań o stanie cmentarzy i przeznaczanych na nie wydatkach. Naczelnik Miasta i Gminy stwierdził, że: "na obrzeżu miasta znajdują się jedynie ruiny (kilkanaście zdewastowanych nagrobków) cmentarza żydowskiego, na zabezpieczenie którego Urząd Miasta i Gminy nie posiada środków finansowych, brak również koncepcji zagospodarowania terenu".

W 1989 r. Fundacja Rodziny Nissenbaumów, w następstwie listu Andrzeja Trzeciaka-Klimaszewskiego i artykułu w "Kurierze Polskim", wystąpiła do Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach o przeniesienie na cmentarz nagrobków służących jako utwardzenie placu przy Liceum Ogólnokształcącym im. Kazimierza Wielkiego.

Na początku lat 90. zespół badaczy pod kierunkiem J. Samka wykonał częściową inwentaryzację cmentarza. W 2003 r. ukazała się książka Anny Michałowskiej, Krzysztofa Kocjana, Dariusza Rozmusa, Marty Rozmus i Andrzeja Witka Nowy cmentarz żydowski w Olkuszu z opisami 179 zachowanych nagrobków.

Obecnie podstawowe prace porządkowe na cmentarzu prowadzi Miasto Olkusz. Na cmentarzu znajduje się kilkaset nagrobków w różnym stanie zachowania, w tym liczne destrukty odnalezione na terenie miasta. W północno--wschodniej części znajduje się okolone kamiennym murem obejście grobowe z macewami: rabina Rubena Cwi (Rubina Hersza) Lendera, jego żony Chaji Telcy oraz rabina Mosze Jehudy Zająca. Teren otacza ogrodzenie z betonowych płyt prefabrykowanych, z zachowanymi fragmentami przedwojennego muru kamiennego. Przy wejściu zainstalowano tablicę z planem i historią cmentarza oraz nazwiskami części pochowanych osób.

Właścicielem cmentarza jest Gmina Olkusz. Obiekt jest wpisany do gminnej i wojewódzkiej ewidencji zabytków, nie posiada wpisu w rejestrze zabytków nieruchomych województwa małopolskiego.

Tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
AAN, Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, sygn. 9/35, Decyzje o zamknięciu cmentarzy
i przeznaczeniu ich na inny cel w województwie krakowskim.
AP w Katowicach, Starostwo Powiatowe w Olkuszu, sygn. 1206/121, Ochrona cmentarzy żydowskich
na terenie powiatu olkuskiego.
AŻIH, Wydział Prawny CKŻP, sygn. 303/XVI/149, Kraków WKŻ. Akta organizacyjne.
Kocjan K., Michałowska A., Rozmus D., Rozmus M., Witek A., Nowy cmentarz żydowski w Olkuszu, Kraków 2003.
Michałowska-Mycielska A., Rozmus D., Rozmus M., Stary cmentarz żydowski w Olkuszu: materiały inwentaryzacyjne, Olkusz 2007.