Cmentarz żydowski w Oleszycach znajduje się przy ul. 3 Maja. Dokładna data jego założenia nie jest znana. Pierwsze wzmianki o istnieniu cmentarza pochodzą z 1643 r.

Podczas drugiej wojny światowej na cmentarzu Niemcy dokonywali egzekucji. Ciała ofiar grzebano w miejscu kaźni.

Obiekt przetrwał wojnę w stosunkowo dobrym stanie. W latach późniejszych opuszczony cmentarz stopniowo niszczał i porastał gęstą roślinnością.

W 1954 r. Referat do Spraw Wyznań PWRN w Rzeszowie wnioskował o przekształcenie cmentarza "na zieleniec dla odpoczynku dla ludności miasteczka".

Obecnie cmentarz zajmuje działkę geodezyjną o numerze 180906_4.0001.531 w kształcie trapezu prostokątnego o powierzchni 7599 m kw.

Do dziś w obrębie cmentarza zachowało się nie mniej niż 513 nagrobków, z których najstarszy jest datowany na 1764 r. Najstarsze macewy zidentyfikowano w sektorze środkowym, znajdującym się na osi bramy.

Większość nagrobków to stele w formie pionowego prostokąta, często zakończone łukiem półkolistym. Dominują macewy wykonane z wapienia organodetrytycznego. Można odnaleźć także nagrobki z piaskowca drobnoziarnistego oraz granitu.

Zwieńczenia macew zdobiono symbolami charakterystycznymi dla żydowskiej sztuki sepulkralnej, takimi jak: korony, świece i świeczniki, dzbany i misy, lwy, ptaki, jelenie. Jako dekoracje wykorzystywano także motywy architektoniczne i roślinne. Prawdopodobnie większość macew była polichromowana, o czym świadczą relikty barwników.

Praktycznie wszystkie epitafia na zachowanych macewach wyryto w języku hebrajskich. Jedynie na niektórych nagrobkach widoczne są napisy w języku polskim. W partii cokołowej macewy Rozy córki Chaima Dawida wyryto nazwisko Rozalia Krug oraz daty urodzenia i zgonu. Na zniszczonym nagrobku w południowo-zachodnim narożniku cmentarza, widoczna jest częściowo zachowana sygnatura zakładu kamieniarskiego: "[.]erzberg - Przemyśl".

W środkowej części cmentarza znajdują się nie mniej niż 3 zbiorowe, nieoznakowane mogiły, w których pochowano co najmniej 127 osób pochodzenia żydowskiego, zabitych przez Niemców podczas drugiej wojny światowej. Po zakończeniu działań wojennych pracownicy Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce badali groby. Ustalono wtedy nazwiska 64 ofiar.

0d kilkunastu lat cmentarzem opiekują się lokalni społecznicy, związani ze Stowarzyszeniem Na Rzecz Odnowy Zabytków Kultury Żydowskiej W Powiecie Lubaczowskim oraz Oleszycką Grupą Eksploracji Powiatu Lubaczowskiego.

W 2015 r. dzięki współpracy Centrum Historii Polskich Żydów w Dynowie i urzędu miasta, cmentarz został ogrodzony.

Cmentarz wpisany jest do rejestru zabytków województwa podkarpackiego pod numerem A-165 z 15.12.1986 r.

Pożądane byłoby wykonanie szczegółowej inwentaryzacji cmentarza i udostępnienie spisu nagrobków na stronie internetowej.

tekst: Krzysztof Bielawski
Bibliografia: A. Potocki, Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004