Cmentarz żydowski w Nowym Wiśniczu znajduje się w południowo-zachodniej części miasta, na wzgórzu w rozwidleniu ulic Limanowskiej i Żydowskiej.

Dokładna data założenia cmentarza nie jest znana. Przypuszczalnie powstał na początku XVII w., wraz z utworzeniem miasta. Pierwsza pisemna wzmianka o jego istnieniu pochodzi z 14 czerwca 1641 r., kiedy podczas szabatu na  "kierkowie żydowskim" doszło do bójki między szkolnikiem synagogi Salomonem Morawcem a katolickimi kamieniarzami Stanisławem Chałupkowicem i Wojciechem Wielkowicem, którzy przyszli na cmentarz przyjrzeć się jednemu z nagrobków, z zamiarem wykonania podobnego.

Na cmentarzu chowano zmarłych z Nowego Wiśnicza oraz wsi wchodzących w skład wiśnickiego okręgu metrykalnego, m.in. z Lipnicy, Łapanowa, Sobolowa i Zbydniowa. Do 1872 r. cmentarz służył także jako miejsce pochówku Żydów z Bochni. W 1939 r. pochowano na nim miejscowego cadyka Naftalego syna Szmuela Rubina (zm. 01.04.1939), zięcia słynnego Jechezkiela Szragi Halberstama z Sieniawy; a w 1940 r. zabitego przez Niemców Eleazara syna Chaima Barucha Rubina (zm. 29.09.1940). Nad ich grobami zbudowano ohel. Ostatnie pochówki odbyły się prawdopodobnie pod koniec 1942 r. Na cmentarzu Niemcy rozstrzeliwali Żydów, a 31 sierpnia 1942 r. również Polaka Wojciecha Gicałę i ukrywanego przez niego trzyletniego chłopca o imieniu Pinkes.

Cmentarz był ogrodzony murem kamiennym. Przy wejściu znajdował się murowany parterowy budynek na planie prostokąta, kryty dachem dwuspadowym, mieszczący dom przedpogrzebowy, w którym dokonywano rytualnej ablucji zwłok.

Brak wiarygodnych informacji o dewastacji cmentarza podczas drugiej wojny światowej. Z całą pewnością natomiast wiadomo o procesie jego destrukcji w późniejszych dekadach. W 1959 r. część terenu zajęły wytwórnia asfaltu i skład kruszywa budowlanego, którego pracownicy wydobywali z cmentarza piach przemieszany z ludzkimi kośćmi. Nagrobki były rozkradane przez niektórych mieszkańców Nowego Wiśnicza oraz okolicznych miejscowości i wykorzystywane jako materiał budowlany, m.in. do wypełniania fundamentów, budowy mostków oraz zbiornika na gnojówkę. Rozebrany został mur oraz dom przedpogrzebowy. 4 listopada 1964 r. Minister Gospodarki Komunalnej podpisał zarządzenie o zamknięciu cmentarza o powierzchni 2,05 ha.

Na początku lat 80. cmentarzem zaopiekowali się pochodzący z Nowego Wiśnicza bracia Abusch i Josef Hirschowie. Dzięki ich staraniom w 1983 r. usunięto z cmentarza zakład produkcji asfaltu, postawiono pomnik ku czci ofiar Zagłady, odbudowano ohel, a cały teren ogrodzono siatką.

W obrębie cmentarza znajduje się około 650 nagrobków w różnym stanie zachowania, łącznie z destruktami. Najstarsze z nich stoją na grobach osób zmarłych w 1639 r. - Szmuela Zanwila syna Meira oraz dwóch mężczyzn o nieustalonych nazwiskach. W świetle badań prof. Andrzeja Trzcińskiego, cmentarz w Nowym Wiśniczu plasuje się wśród 15 cmentarzy żydowskich w Polsce, na których przetrwały macewy XVII-wieczne.

W 1989 r. obiekt został wpisany do wojewódzkiego rejestru zabytków nieruchomych. Obecnie cmentarz jest własnością Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie.

Badaniem historii cmentarza zajmuje się Iwona Zawidzka z Muzeum im. St. Fischera w Bochni. Dzięki jej zaangażowaniu w 1987 r. ukazała się książka Cmentarz żydowski w Wiśniczu, a w 2016 r. napisana wspólnie z Piotrem S. Szlezyngerem książka Żydowski Wiśnicz. Najnowsze badania dotyczące żydowskiej społeczności, zawierająca m.in. spis zachowanych nagrobków.

tekst: Krzysztof Bielawski
Źródło:
P. S. Szlezynger, I. Zawidzka, Żydowski Wiśnicz. Najnowsze badania dotyczące żydowskiej społeczności,
Kraków 2016.
A. Trzciński, Hebrajskie inskrypcje na materiale kamiennym w Polsce XIII-XX wieku, Lublin 2007.
I. Zawidzka, Cmentarz żydowski w Wiśniczu, Bochnia 1987.